Пыром таста, илбектiг Леонардо!
Амды пазох кирилицаа кiрчем,
Амды пазох кибелнiң ус-пас чоғын,
Пiрге пiр сарып, ағылын китеп,
Сағаа сыйли ухаанҷылымның сооғын,
Киречiлепчем сӧзiмнiң ызиин:
Мыннаң мындар часчабын чурухтарны
Тадар Ханның (амды сағаа адим!)
Чылхазын алып, сағызын чазапчам —
Хан Тигiрнiң чозахтарын хаптапчам
Кибелiстiг трактат теен кибеллерде.
Пiлерзiң син Сын сағыс истiглерiн,
Сизерзiң тадар халығы кӧглерiн!
Артых паза тың даа мин тахтанмин
Часчадырбын тӧстеглернiң ызиин!..
*********************************
- Кіріс
- Пастағы хаалағ. Ноға паза нимее Хан Тигiр iстезии алай ба ноға пу темаа пазылча наукаҷа роман
- Ӏкiнҷi хаалағ. Хан Тигiрнi ӱтеҷең ӧӧн тирiгдеңер алай ба хайди Сынны iкiнҷiлес чох пiлiп алардаңар чоохтағ. Логика тадарлап Сизiк теенi.
- Ӱзiнҷi хаалағ. Сизіктің чозахтар санынаңар, хайди олар адалчалар, ӧӧн пілдіріглері;
- Пастағы пастағ. «Пiрлес чозах» (закон тождества) сағыс оңнанызы.
- Ӏкiнҷi пастағ. «Тоғырлас чозағы» (закон противоречия) алай орта сағынардаңар оңнаныстар
- Ӱзiнҷi пастағ. Тоғыр чоохтағның ӱзінҷізі полбинча. Алай пар, алай чоғыл.
- Тӧртiнҷi пастағ. Толдыра тӧстеглiг сағыс тайма нимелерге тӧстенмес кирек.
- Хоолайның пар полчатханынаңар паза аның хатығ ниме-ноозы чоғылынаңар;
- Хоолайның хатығ ниме-ноозы чоғылынаңар кизекти чоох;
- Хоолайның хыри-пазы чох полчатханнаңар сағыс изерізі;
- Хоолайның ӱс синегліг оңнанызынаңар;
- Тус чорығы Хоолайның тӧртінҷізі синег полбинчатханнаңар чарыдығлығ сағыс;
- Пизiнҷi хаалағ. Хан Тигірнiң Хатығлас теен оңдайларын чарыдары. Оох-теек, оох-теек палғалызы, iткiс кӱзi.
- Пастағы оңнағластар, тілбестеглер;
- Сурығлар пастыра тӧстегліг оңнағларны хатап оңниры;
- Алтынҷы хаалағ. Хан Тигірнiң пасталғаны чоғыл, тоозылғаны чоғыл.
- Читiнҷi хаалағ. Ноға Хан Тигірнiң чылтыстары парчазы тоғылах, че поохталчалар алғайға чағын чiли?
- Сигiзінҷi хаалағ. Хан Тигірнің ӧӧн тӧстеглерінеңер тыытхан оңдайнаң хаталыс чооғы;
- Тоғызынҷы хаалағ. Ноға кибеліс Хан Тигірнің ӧӧн тӧстеглерінің иң аарластығ санына кірчеткеннеңер оңнандырыс;
- Онынҷы хаалағ. Хан Тигір «табахтар»-ынаңар;
- Он пiрiнҷi хаалағ. Хан Тигір чозахтарының піліс хабы алай ба сағыстар чоллахтарының пастағлас изерізі;
- Он iкiнҷi хаалағ. Піліс чоллахтарының сӱзӱні
- Он ӱзiнҷi хаалағ. Трактаттың тузазынаңар.
- ХОЗЫНДЫЛАР
Кіріс
О, Хығырығҷы! Килді ол тус, хаҷан
Тадар тӧстіг Тадар Хан чылха хабынып,
Хан Тигір чарығы харапасхаҷыл хааңналып,
Піліс чоллағынҷа ойлап, ӱтеп ил Хоолайны,
Сӧстең сӧске хысти саба артығын,
Таптап пастады Пӧзіктің чапсығын —
Кӧг Тигір суун ізіп чӱрексіс оортамнаң,
Наука синҷе хабылған тӧс поохталын,
Читтір пирерге чазырхаас кӧг тадиин,
Тадар тілнің, тадар чоннарның халиин!
Пу чағынғы чылларның пӱлес сағылы,
Чоннар аразы чааласта тың салығып,
Ил Сағыстың хатығ пірлес Сілиинең,
Наукаҷа чоллағластары синiн
Ӏстезiглiг кибелге салылбаанос —
Наукаҷа роман ам даа пыспаанос!..
Кибелге сарылча Хан Тигірҷе хоғдай,
Тадар тілі кӧрбеен сӧске артых оңдай —
Кидеркідең килген адапчабын сӧснең,
Озарыхтаң читкен, пілігҷілері ӧӧнең —
Кіріс полтазында «наукаҷа трактат»!
Че, чағын арғызым, арғаазыңны тохтаат!
Хан Тигірнің ил чазыдын ах сағысха пізеп,
Романымның ил парызын ухаанҷыли тӱзеп,
Кӧрҷең полҷааң сағаа чох полар хаҷан даа,
Мында, тізең, кибеллегнің сыр ханы-саа
Салдап пирер полған на табыс чазыдын,
Пӧллеп пирер тӧстегліг тееліс-хабылын!
Наукаҷа трактат пiзиин чазирда,
Кибеллег чолынҷа ырахызын толғирда,
Сағамғы кибiр чазығын час пирiп,
Сӧлеп пирим хайди сӧстернi тилiп,
Амғы улус пiлiс хатиин хал кимiрiп,
Час хоолайның анда-мындазын игiртiп,
Порастанча Хан Тигiрнi ӱтирге,
Ӧттiг харахнаң чылтыстар китирге,
Ноға паза хайдағ андағ сылтағнаң
Парчан ниме кiзi пiлбес устағнаң
Хал тибiреп, чӱгӱрiс чӧрче салыхта?
Кӱн чорығы Хыро чолҷа кӱр халыхтап,
ӀкӀ чӱс чахырымны — пӀр секундаа!..
Ағбанда пар табанағас Секунда,
Пурунғы тастар хобырып пiчиинең,
Хумартхылап тадар тiлi сiлиинең,
Пос чоохтаста оңарып пол полбинча:
Хайди iди? Чир кiзiнi тартпинча?!
Ньютон улузы сағызы алҷаас па?
Энштейн дее континуумы чазых па?
Паза.. пу Хоккинг теен Британия улии
Чоллап сала Илбектiң Тiтiриин
Хара ӱттер хостозын хооп хайхазын,
Сынға читпин, суртлап салған пасхазын? —
Хайдаң, хайди Сын чазыдын пiлерге?
Хан Тигiрнiң ырағынзар кӧрерге?
Муңарлап чыл iстезiп чылтыстарны,
Муңар кiзi санап чӧрген час чарыхты,
Амды тiзең, читтi ол тус, хаҷан,
Хайдағ-да ла поэт, Тадар Табан,
Амғы улусха чарытча ил сағысты,
Сын аазынаң хап орта чоохтап парысты!
Iстезiглер iзиин мында кибеллеп,
Алтамнарнаң сис пирер кӱр ирдеңнеп! —
Амды нап-наазынаң чайапча ил-чайаан
Лукреций сағылынаң чарыдып роман!
***
Пастағы хаалағ.
Ноға паза нимее Хан Тигiр iстезии алай ба ноға пу темаа пазылча наукаҷа роман
Сын чоохтың пар изерiзi, хуйағы,
Ахсаңнанмин чӧрҷеене пик тайағы,
Ағаа кӧре, чоох пазын пӱдiрҷеене
Наукада iстезiгнiң кӧрҷеене
Табар кирек, хайди тӀпчелер — теманы:
Нимее кирек паза айғасхан кем аннаң?
Хан Тигiрнiң тудынып хузуриина,
Аймах улус чазан чӧрген ызиинаң,
Че Сын тiнiн пу тееске хаап полбаанын,
Киречiлир муңарлап чоннар чаны:
Ам даа улус пiлбинче ниме-ноонаң
Парчан чылтыс хайнапча ноо тус соонаң:
Илбек тiсчелер Тiтiрес полғали
Хан Тигiрҷе оох атомнар толғали
Тарап сыххан парчанға пытыриинаң,
Пос чӧрiстiг тын пазылбас хылиинаң.
Сын чоохтағлар тарир кирек чоннарҷа! —
Сын чанынаң хабарлапча ухаанҷы…
Мыннаң ӱчӱн кибелдiрiс чолларын
Хан Тигiрҷе апарчам чурухтарын!
Сын алығын алчам парчан чӱреемнең!
Сын сағылға часчам сӧстер тӱрлеенiн!
Хан ТигӀрнiң тӧстеглiг ызыхтарын
Чазап, кибеллеп, чыынып артыхтарын
Ӏстезiгнiң сӧлим Хан Тигiр адын,
Адап пирем Тӧртлiк тіп тӧзi-хадиин:
Пастап кӧрербiс Хоолайның хылиинзар,
Санап синирбiс хадыллығ пулиинҷа.
Анаң систербiс Хатығлас толғағын:
Ниме ӱчӱн, хайди пу чир унағы
Оох-теектiглер пiрiгiзiп, Чайаанда
Пулғалысча пу даа минiң… чайаамда!
Ӱзiнҷi теелiсте Ӏткiс кӱзi хайнааннаңар
Хара пасхаҷыл хайылар сур ханыңар:
Пiлiп аларзар ноо сылтағнаң айыҷах
Хайран пiске напли туспинче сайынаң!
Оңарарзар ноға чир талайлары
Чарларда соолча аар-пеер удаа хайынып.
Тӧртiнҷiзi — иң чазыт тирбiс! — теелiстер:
Ноғадаңар… кибеллег пу, чон пеерiзiп,
Хан Тигiрнiң алғайында иң аарлығ —
Чӱрек iзиинең, ханынаң ис-паарлығ!
Ноға Поэт хылҷииның пiдiрлерi
Хыйға салған тӱреглiг тирiглернең
(Хан Тигiрнi санирбыс пӱкӱлестiг!
Харах кӧрбеен ухаанҷылар iзестiг
Ил тоозылбастағ ады НЛО-наң
Хайзы-пiрсi кӱрел килче Сын тоолап!)
Пiр салымға артых пу даа романда!
Нименең? — тiп хайхазыңар алаанҷа,
Че соо полар алны салған полтаның,
Тӧстег полар полғаны ла алтамның!
Ӏкiнҷi хаалағ.
Хан Тигiрнi ӱтеҷең ӧӧн тирiгдеңер алай ба хайди Сынны iкiнҷiлес чох пiлiп алардаңар чоохтағ. Логика тадарлап Сизiк теенi.
Сын теен ниме iкiнҷiлес пiлбинче…
Хайди iди? — сораңнап кил улиинҷа
Хайзы хайран relativus Худайлығ
Час сағызы сайрах туттығ… аңмайҷы
Пiлбестi кӧрiп, чанынаң салбаңнап,
Пӱлес сӧстер аразында хойбаңнап,
Пос сағызы тузаана пастыр парып,
Хала парча Сын тееннең частых парып.
Че пiс, тiзең, кӱн чарииос оңдайнаң
Ах сағыстаң, ырғах сухпаан саңмайнаң,
Палаа чiли тузах кискен алтамнаң
Тӧстег тӧзирбiс чолыбыс халбайтып!
Хайди? — сурзар. Че, нандырчабын кӧнi:
Сын сӧзiнiң пар тирiглестiг ӧӧнi,
Кидер чирде Сын, логика аданып,
Кӱр сағыстың орта-пiзиин хазанып,
Пӱлес тартханны чарыда алҷааннаң
Пурунғы Аристотельнiң чағ-чаны
Сығар тартар ах чарыхтығ кӧстегнең,
Хап-орта сӧстер ооғазы сӧлегнең!
Амды за, аарлығ хығырығҷы минiң,
Кидеркi теен пу «логика»-ның инiн,
Тадар тiлге сулғап, сiлiг тiп, таниин,
Адир кирек пос ханынҷа сын аниин!
Тiлбес таңмазын саап, кӧңнiм чылиинаң,
Тадарлап «сизiк»-ти хут хыбыны пiзиинең —
Тiлбестепчем сын «логика»-ны аарлығ,
Романымның ил сағызына таарлап!
Мыннаң мындар ам Сизiктi кӧр салзаң,
Ол «логика» тiлбестезi тадардаң!
Амды, чiзе, тiлбестег пуртаа соонаң,
Ил Сизiкке пiзелген миистiң оозын,
Оңдайын хоостап, чарыдарбын нааны:
Нимее кирек Ил Сизiкке сӧс нании?
Нимее кирек хырт «логика» кiзее?
Хайди туза сӧстер чозаан чазирға?..
Тiс ағырза, имнег пар тирiглерi:
Ренгент кӧрер харах кiрбес ӱттерiн,
Пасхазы пар аймахтығ ниме-ноозын,
Табарзың Яндексте — паза пiр тирiг хоозы! —
Искiрiглер анда аймахтығ саны
Хал тибiредер халыхтарның чанын!
Сын сағысха, пос миистiң иптелҷеене
Ӏдӧк кирек Сын тирiг сизiлҷеегi:
Парчан пiстi кӧп ибiрчеткен ноолар
Сын адынаң адалча сӧстер хоолап!
Сӧс таниин зе оңнир кирек орталап,
Алтамнарнаң — сӧс пазыснаң — хатағлап,
Паза пасхазы хоостығнаң пасхалап,
Хойралғынын чох идiп, пiр таңмалап,
Сын сағыстар чозағын кӧрiп алып,
Изерiзiн амды пастирбыс салып.
Ил Сизiктiң кӧр килзе чурухтарын
Пурунғы Аристотельнiң хуттары
Хочаңнас тур романағас полтаанда:
Пар ам даа хыйға улус чайаанда!
Нимезе, тадар хығырығҷым аарлығ,
Ил Сизiктi чуғ миизiгеске таарлап,
Сынап кӧреең Хан Тигiрнiң кӱстерiн —
Ил сағыстың оңдайлығ сын тӧстерiн!
Че улуғ чоох азарына иң алны
Сӧс пазында кӧмезегес хахаңнап
Суриим пар киртiс чохтығ улусха ба,
Сӧс хабы теен тӱптерiнең кӧг салып:
Пу пазығларның кӧзiглiг сурлары
Тадардинаң хаталған хылыхтарым?
Алай, итпезе, орыстап муханчам?
Алай, халбаза, инглиштин хатанчам?
Нинҷе табарзың саны нандырииңның,
Читтiр пирдек, амдығызы пiлииңнi?
Хайдағ синде ойлапчадыр хал сағыс
Пiлбинчем мин, че мининде пар табыс:
Пасчабын сын кибеллестiг романны
Тадар тiлнең! Мыннаң пасха полчаанны
Санға аларға даа кирек нимес чи!
Хулғаатаныстың хазыры илбек чи,
Че Сизiктiң чоллах тіриин кӧрглеенде,
Пiрдең пасха Сын аазығында чоғыл:
Романым — пар! Олох туста ол «чоғыл»
Пiрдеезi кизе тоғырлығ хырт чооғын
Сын чанына хаҷан даа сух полбаадағ,
Мында пiди хохталча пiлiс хадыл! —
«Пар» теенге Сынның аазында Пiр ле сӧс! (100 бейтов)
Хан Тигiрге тӧп-тӧӧйли чалғызаанос!
Ӏкiнҷiлес чолларын син дее аар ит,
Чой салымы сазаалатханы хайың, пит!
Тадар табан кӧстепче чылтыс ооғын!
Тадар табан кӱзепче кибел одын!
Ӱзiнҷi хаалағ
Сизіктің чозахтар санынаңар, хайди олар адалчалар, ӧӧн пілдіріглері;
Пастағы пастағ.
«Пiрлес чозах» (закон тождества) сағыс оңнанызы.
О син, тадар тілнің хыйғаҷағы пірее!
Чут сағыстың сірбейілген киреен
Піліг чолларын хоопчатхан романым
Чаза тартар, ах чарыхха сығарар
Ил Сизіктің пастағлығ тӧртлік чанын:
Санап, адап, пӧллеп пирер «ах ханын» —
Сын Сағысха турар пілдіріг чоғыл!
Ил Сизікте парчан хыйғалар тоғы!
Че кирт кӧрееңдек чазытты алтамнап,
«Пірлес чозаа» тадар тілнең аданып!
Нимедір ол? Хайдағ «пызырыс оозы»
Пӱдіріпче оңнастағларның хоозын?
Пастап… ах сағыс ағынын хурлирбыс,
Кирек сӧснең тӧстеглерні холлирбыс:
Кӱн чарии осхас Чарых полза сағыс,
Ағаа хоза кирек чох полча тағыс,
Таңмаларҷа хосталған хулбустарын,
Тӧске санирға хозым-хобылларын.
Пу даа тапсағлас чолы санастары —
Ыйамбтаң хадыл салылған сӧс сары!
Пір дее ікінҷілес мында таппассар:
Пис хадыллығ Баиннинең хахпастар!
Че тыыт салааңар хаалағның истиине:
Ил Сизіктің Ах Сағыс пар — пізиинде!
Полған на чоох Сын пілістің хуҷаанда
Ах чарыхос ол — пілдістіг, сур чаны
Пір сан чіли, пірдеңнеп чарых чарир,
Ӏкізі чох пӱлезі чохтаң паалир
Ноо даа чылхалығ халыхтар сӧс таниин —
Сіліг иптегліг Сизіктің Ил тадиин!
Поразы чох, харандызын кидерлеп,
Кӧстирбіс пiс Ӏкінҷі ӧӧн ӧкерлеп!
Паза пiрсi тузазының кӧстеенде
Орта адалып, толызы ӧзеенде
Хоза сырластығ хоостағлар сынии чох,
Нымахтар хабыс-хаалазы хынии чох,
Адир кирек сӧстiң таңмалығ ӧӧнiн —
Хойралчых чох тузаланызын кӧнi:
«Тахпах» тiзе, «ыр-сарын»-наң пасхалап,
«Айтыс» тiзе, чох сарыстаң пасха ала,
Полар кирек сӧстiң хубан чох кӧзi:
«Роман» тiзе — тiл анииның Сын кӧӧзi! —
Аймахтығ стильнең чазылған пiчиинде
Тахпах хости частушкалар сiлиинең,
Театрның пол парча алай чооғы…
Мыннаң мындар алҷаахтырбин Сын тӧзiн,
Хондырып саапчам таныға ӱзiнҷi
Пiр сан тiп саннас хадыл чох кӱзiн чи!
Сӧс ағылы сырлаан пар ниме-нооның
Пу чир чайаанда саны чох хум-тоозын!
Че сын айғызы чазы чылғыйаанда,
Ӧзек тудар ил сарыстығ уйаанда,
Пiрлес тiп ағыл-сағыстың оңназы,
Сынны хапчаң, сынға турҷаң хоңназы:
Артых-пузух хойбаң-хайбаң чох сағыс,
Пiчiк чоллахтарҷа орта кибеллег пазыс:
Пу ямб осхас хорейi чох чол чории! —
«Баин ызии» чоллахтағларнаң тоозим!
Амды халды паза тӧртiнҷi паалағ —
Iкiнҷiлезi чох полчатхан хаалағ —
Адап саларбыс халын сӧстер поохти.
Ил сағыс чазыт табыл парза хоостығ
Сынға чарир оңдайлығ сӧс путхазында
Таллир кирек тадар тiллiг «потхызында»
Артығы пар хайағы сӱзӱн тадиин:
Потхының пар пiр ле чапсых сын хадии —
Ол ӧрiңме! Че сӱӱғас сӱт хуйаанаң
Пызырылбас потхы ызых айааңда…
Ам, хығырығҷы, кӧрiп ал ойнасты:
«Потхы» тiп сӧстiң тайызы путхаста
Тiл теенiнге «сӧстер потхызын» алып,
Тадар тiлiн алғайға хати салып,
Хурсааң сорғанын тосхырып полбассар!
Ит-чанылығ за миистiглiг ус-пасха
Кибеллег чолын хоопчатхан тадарға,
«Потхы» тузазы халыны-хағбағда,
Хоза-хоза таңмаларны чайирда,
Ӏкiнҷi чох хос хоозымын оңнирда
Iкiнҷiлезi чох полчатхан хаалағ —
Сын Сағысха чол кӧдiр парча паалағ!
Самнах тудынып, ӧрiңме хайнадып,
Хурсах iстi тозар потхы айныдып!
Тадар тiлнiң зе тадииның «потхызы»
Пызыр пирер Хан Тигiрнiң татхызын!
Че, хығырығҷым аарлығ! Ам тiрирбiн,
Парчан сӧс поохтығ сағызын иптирбiн,
Сын Сағыстың омазын хоостап, тирбiс,
Сын логика тӧстерiне киптирбiс
Тадар тiлнiң наукаҷа чозаанаң,
Тоңнап саларбыс сағыс пiлiс паанаң:
Ил Сизiктiң хати адирбыс чанын —
Сын сағыс ӧӧ полар кирек ах чарых,
Сӧстiң тузазы хойрых чохтығ — кӧнi,
Пар сағыстың полар кирек пiр ӧӧнi,
Iкiнҷiлезi чох полчатхан паалағ —
Пiди тапталча Сын чозахтығ хаалағ! (150 бейтов)
Ана iди полған на сағыс таании
Постаң посха тиңни хатапча аниин:
«Тиң» теенiнiң тиңни пар чалбырозы,
«Тиң чох»-тың даа тиңни чох пар хостозы.
Че кибiрли тархын iстерiн изiп,
Пурунғы Аристотельнiң сын изiн,
Хатап мында хатан салим сын оонаң,
Тадарлап!- тим, чоллап кибелiс одын:
«Пiрлес чозағ» полар тадарлап ады:
«Пiрдең» артых сын чоохха хоза хадыл,
Хосхлап салзар таңмалар санын сарып,
Ол чоохты сыннас ағылына салып,
Чоллас полбассар ноо даа сағыс сарин,
Пiрдең артых Сын салымының хаалии
Пӱлес тартар, харандылар хаталар,
Сын сағыстаң хахтал парар хағбалар.
Тӧс сағылы пiрдең артых полбас кирек,
Сӧс сағызы пiрдең артых хаппас кирек!»
Ам кӧзiдiмге… «кӱн» тiп ноолзам сағыс,
Хан Тигiрде кiзее тiп чараан чарых
Чылтыс iзии тiп сағызах ойналар,
Хайзы за календарьахта хасхланар:
Хайдағ ни пӱӱнгi кӱн чылии поларын,
Кӧрлеп сығар ол соохсымнығ солазын.
Че пу романда «кӱн» тiп хағбаларын,
Хан Тигiрҷе апарам сағыстырың:
Пiр ле таңмаа — Чылтызын — хыйғылирын,
Чир чарыхтың кӱн чориин сыныхтирын —
«Пiрлес чозағ» Ил Сизiгiнге тарып,
Пiлiс пирем, Хан Тигiрiмҷе парып:
Хайдаң Чылтыс пӱдiзi, тоғылағы? —
Азарзың чабых хабының ил аазын!
Нандырығ таап хайхирзың кӱбӱр мииңнең!
Алай, итпезе, син кидер тастирзың —
Нимее кирек мынҷа путхастығ танығ? —
Арағаҷахта соодарзың хырт ханың…
Че мин тутчам хыйғаларның на изiн!
Пасхазынаң азаам ал парчам тизiп!
Ӏкiнҷi пастағ.
«Тоғырлас чозағы» (закон противоречия) алай орта сағынардаңар оңнаныстар
О хығырығҷы! Син ам даа… хадазың?
Кӱзепчезiң ам даа роман полтазын?
Кибел чоллағын кимiрiп, нимезiн
Кiлеп турзың Хан Тигiрде? — тiзем мин,
Артых-пузух хылиимны чалбыратсам,
Тастап кинденi, хаалыхтап парбассың?
Наукаҷа артых молҷаам алтанып,
Мыннаң мындар Ил Сизiктi хатанып,
Паза тахтаныс сағызымны оохтим:
Пурунғыларның изi-чанын хоостим…
Тадарлап аны Тоғырлас чозағы,
Адирбыс Сынның чазығы ырағын:
Ӏкi топ-тоғыр сағыстың суртлааны,
Пiрсi-пiрсiн частыхтырып, сарлааны,
Олох туста, пiрӧк таңманы чоохтап,
Тын алынза хайдағ-да сағыс ноозы, —
Ол тоғырластаң хайзы-да чой чоохтығ!
Пiр аастаң сыххан тоғырластар ооғы
Сынға турызып, ӧӧнге саналбинча:
«Сибдей» аданып, чох «Сибдей» полбинчам, —
Тiп алып, чарых сағыс чарыбинча!
Пiр саринаң пiрдеезi таласпинча
Хара сырнаң сырлалғанны «ах» тирге,
«Ӱлелген»-нiң салтарларын «хатирге»,
Харасхыны «кӱн чарыпча» адирға.
Андағ пол парза, килiсче айирға…
Чудап парған ах сағыстығлығ миистi
Имнир кирек иптiг имнернi сииртiп.
Че пар чуртаста халых академик
Хайзы кӱстiг Хан Тигiрде, кем ээлiг? —
Сурииның нандыриинда полынминып,
Частых пара, тӱс сағыстығдаң инiп,
Ханат чох крокодил даа учухча тiп,
Хойрал сыххан кинделернi пасчадып…
«Хыйғаны» ол кӧрербiстер пiс соонаң,
Мында за хатығ сағыстың сын оозы —
Тадар тiлде ол — Тоғырлас чозағы, —
Иске кiрзiн ил тирiгнiң хуйағы!
Ӱзiнҷi пастағ.
Тоғыр чоохтағның ӱзінҷізі полбинча. Алай пар, алай чоғыл.
«Поларға ба? Полбасха?» теен аразын
Хайдағ пічік? Хайдағ ызых хағазы
Сын сағысха сулғап, кирт пирер чанын?
Орталап ноо изерізінің саны
Піске чоллир Сын пӧлісті ызиинаң?
Тадарлап пирер сарысты ізиинең?
Хайдағ тілліг ил университеттер
Тадар истиин чоллап пирер плесеттеп?
Кибелде зе піс сағыстың сын сарин
Мыннаң мындар хатарбыс илнің тадиин!
Пар чоохтағларның тоғыры пулиинда
«Пар»-ға «чох»-ха таңмалар саап хыниинда,
Кӧреелер бе ӱзінҷі хырығ хариин?
Систеелер бе тоң тоғырластар аниин?
«Ӱзiнҷiзнiң тоғыры полбинча»
Кибеллегде соллап, тiнiн салбинчам
Сын чоохтағның амалластығ пар чолын,
О хығырығҷы! Син ағаа пик толын!
Тiмелен чӧр пар кӧзiдiмнер ооғын,
Хыйға хағасча чазыттырған тоғын:
Пар «позырах» — тынағ кӱнi пiстиинде,
Пар «позырах нимес» тiп тiл пiлиинде
Хоза таңмалығ сағыстығ изерiс!
Мыннаң пасха кӱннер аттар изерiн — (200 бейтов)
Хоза артиин адап полбассар таниин:
Ползын ол понедельнигестiң сари,
Алай, итпезе, вторниктiң хылиинҷа
Сӱре полбассар «позырах» истиинҷе!
«Пу позырах» «пу позырах нимес»-ке
Чӱгӱрт полбассар хойрыхтығ килескен…
Алай, итпезе, суулирзар «Сибдейнi»
Чир алыхтығ тадар табан кидейнi,
«Сибдей нимес»-тер улустаң пасхаға,
Ӱзiнҷiге сын чоох полбас хағбалығ:
Романны пу пасхан тадар «Сибдей бе?»
«Сибдей нимес»? — сурастырағлар ээге
Пiр ле сынны табарзар чооғас хаалиинда:
«Сибдей» салған хакастар съездi паарында!
Ӱзiнҷiге («Сибдей нимес» пасхадаң)
Хоза таппасар сағысты хайхадып!
Ил Сизiкте ӱзiнҷi пар чозаанаң
Тӧртiнҷiге алтам асчам кӧг-чаамнаң…
Тӧртiнҷi пастағ.
Толдыра тӧстеглiг сағыс тайма нимелерге тӧстенмес кирек.
Полған на сағыс толымнығ нимее-де!
Паза кӧрзең пол парчадыр илееде
Хаҷан ханаттығ хазыр крокодиллер
Учух чӧрче наукаҷа сын тилiп…
Алай, кӧрзең, чир «тоғылах тӱп-тӱзi»
Холлап пастапча кӧрiглер ӱлгӱзiн:
Ютубта пар хайзы улус аймағы,
Хан Тигiрде субалызы унағын
«Ил кӧрiндес» чiли чумартча позын,
Сын сағыстың оңнап полбин сыр-хоозын
Ол суулапчадыр: игiрленче хоолай!
Харах алнынҷа чӱгӱрген ах одын
Сахтап турар… нiткеҷе чылтырирын!
Че пiс, тiзең, чiттiг сӧснең хазирын
Сын пазыснаң, алтамнаң тiл чазирын
Мыннаң мындар сал парчабыс ил тирiн —
Орталап сағыс сарызы тӧстерiн,
Кӧг ӧртiне пик тыытчабыс кӱстерiн!
Сын теелiстiг чоох-чаахтың пузухтары
«Пар» теенiнең палғалып, чурухтарын,
Полған нименi хобырып полғаннаң,
Ирткен нименi теестiрiп ирткеннең,
Сыннаң сынға, алтам пасти алтамнаң,
Кiрпис чiли, сыбалап, сын кiрписнең
Тура чiли, пӱдiрiп тӧстеглерiн,
Сынға салчабыс сағыс кӧстеглерiн.
«Кибел», тiзе, поларға кирек чории:
Хал ямбыҷахтың чӱгӱрттiг хал холии,
«Строфа» тiп сӧстер ооғастар кӱрелiп,
«Ӏкiлiк» теен кибелiске тӱрелiп,
Чазир кирек сӧстер стиль-тiмiлезiн,
Пiзир кирек «роман» теен пӱкӱлезiн!
«Евгенийнең» халбас кирек ил сағыс,
Тадар ползам даа хығырығҷы чағыс,
Бахтин солаан кинде киптиине кӧрiп,
Тахпах полза, тахпахтинде дее тӧрiп,
Тадар строкалар хадылларны ноолып,
Артых-пузуғы сӧӧл халчатхай тоолап!
Сын ямбтың пар хахтал халбас таңмазы:
Ӏкее чазаан тын табыстың саңдызы!
Мыны пiлер тӧртiнҷiзi чозағы
Ӏстег салза, кизе пасса тузағын! (230 бейтов)
Че, хығырығҷы аарлығ, кіріс соона,
Парчан чізілген сағыстарның сууғын
Пір тыыдып, пір сын аазына хаталып,
Илбек чолға сығарымны ахсанып,
Чоллап салим кибелігліг хағбайын:
«Пiрлес чозаа» пілдірігнің ымайы, —
Пір салымы, пір танығының саны!
Артых таңма пірдең пасхазы чаны
Кіре салза чуғ миизігестің саана,
Піліс полҷаа, оңнап салҷааның ании
Чох пол парар хайдағ даа чоохтың ағы:
«Хан» теенінде хол тамырынҷа ағын
Хызамдых суғның хоолааны оңнағны
«Хан Тигір»-ге сырбалдырған тоңнағнаң
Пірге ала, пір идіне суғланза,
Піліс полҷаа чох-полар-ал! Путханза,
«Хан» теенінде нинҷе-нинҷе таңманаң:
Чӱреебістің, алай ба сур пасханы,
Ӱлгее турарға сағызах тутханын
«Тадар хан»-ға путхалдырып хохтазын…
Піди «Пірлес чозағы»-ның ил ині,
Пірлеп тутча Ил Сизіктің сын синін! —
Сибдей часхан тадарлап пу романның
«Сибдеек» ле Пір танығы, хыйғаның!
Паза пірсі (ікінҷізі!) чозағы
Постың чӱреенде ӱӱлчеткен унағын
Кидер тастап, пирбинче астығарға! —
Кӧп сағыстарның сағылын азарда,
Пірге турчатхан тоғырластығ сарыс
Чох полар кирек табызахтар чабыс:
Ханады чохтығ сеектер учухча тіп,
Харағы чохтар чарыхха айча тіп,
Азағы чохтар хазыр чӱгӱрче тіп,
Тіллері чох кибелні тірітче тіп…
Нымах саларға, йа, чарир чоннарға.
Сынға кирек сынны ла хондырарға! —
Сын парысты, сын сағыстың тӱрлеені,
Хан Тигірҷе орта чолҷа ӧӧрлеені!
Піске полызар за Тоғырлас чозағы,
Азах сапчаң чох полар хырт тузағы! (250 бейтов)
Истең иске истеп таңмалар сооғын,
Істең іске пістеп кӧстегліг одын,
Чоох сабырлазы сағызын тудиим тіп,
Піліс хыртии сын ибіриин киртиим тіп,
Сағ чох улус мыннаң тузаланминча:
«Тоғыр чоохтағның ӱзінҷізі полбинча»!
Полар полбастың сағыстар сайағы
Толар толбас салғахтығның толғағын
Пӧлер, кӧрер, хайда артии ӧделіп —
Хос чоохтағлар сынғах, нооза, кӧстеліп,
Талал турар чой чооғына читпинең —
«Пар-чох»-тығның ікізі сын полбинаң,
Пірсізі ле оң чоох чолға сығарар,
Ікінҷізі — чол чохтығы — уларар!
Тӧртінҷі сағыс парызын сисчедіп,
Тайма нимее, пулестігнең пірлезіп,
Сын табыс толдыразына хайчадыр,
Хап-орта сағыс сарын хайлапчадыр!
Полған ниме полтазынаң ӧкерліг,
Сын сағыстар пар тӧзінең ӧңерсіп,
Чылхабысты чайхабызар пар ӧӧрнең,
Хойралылбас тӧстерінең сын ӧӧрлеп!
Полбаан ниме полғанынаң путхалза,
Кӧрбеен ниме кӧргенінең кӧктелзе,
Сынға мында чол чоғыл чойырхирға!
Мына піди Ил Сизік ызыхтирға —
Тадар тілге сӧлеп, ізиин киптирге,
Чараттым мин, Хан Тигірні пізирде!
Амды за, минің хығырығҷым аарлығ,
Син дее чӱрееңні сары сӧстіг паарға!
Син дее амды тузалан кибел кӧӧнең,
Тадар тілі киптегліг сӧстер ӧӧнең:
Хан Тигірнің ӱтирбіс чылтыс санын!
Піліс устии анда чітирбіс чанын! (267 бейтов)
Че кем полза, тадар сӧстернің чанын,
Оңарып, сынға толынминча халын,
Піске, тізең, пірдее дее чобағ чоғыл! —
Сын позынаң хазахтап пирер оғыл!
Ситкіп син кӧр! Миннӧк чіли… писче чыл!
Андада ла пілерзің: о, нинҷе хыл
Чуға тартылған сағыстар иңдере!
Кӧр-кӧрдек пу даа кӧрігні изере!
Тӧртiнҷi хаалағ.
Хан Тигір орныхчатхан Хоолай теен таңмадаңар істезіг
Хоолайның пар полчатханынаңар паза аның хатығ ниме-ноозы чоғылынаңар
Тузы читті пастағызы ил инін
Пос Хоолайның хатығы чохтығ синін,
Холнаң синеп пе, сағысха алтанып,
Кӧр кӧрерге: хайдағ сырнаң сырлалып,
«Пространство» теен оңно чулның хағбазын
(Тадарлап са мин «Хоолай»-наң сағбалап,
Мында час парчам чазыт хуйахтарын…)
Хайдағ сӧснең таптирбыс туйух сарин?
Пурнада піс сурабызаң пос миинең:
Піс парзыбыс алай ба за чох киинең
Пу чарыхча чылдыр чӧрчебіс идін?
Сынап, итсе, алаамдырларнаң сидік
Тіл алызарға, чағыннас чӧрерге:
Че Хоолайның «пар» теенінде пілерге
Киречілепче позыбыстың чаны:
Кем дее хайда-да одырча, чатча ба,
Хайдағ-да ибде чадыхтар частана,
Кемнең полза хулғаатанча ойнана…
Ол — Хоолайда! «Пространство»-да хоғдайып,
Кибелнің пу синеп парча оңдайын:
Сын чоохтапчам алай ба ноо пуртағын,
Улдырчам сӧстернең артых ағын?
Йа, Хоолай пар! Сын чоохтың пасха ооғын
Амды кӧреең Ил сағыстығның пооғын.
Хоолайның хатығ ниме-ноозы чоғылынаңар кизекти чоох
«Пар» теенінге сурығ изерін чазып,
Хайдағ оңдайы Хоолайның пар чазыт? —
Сын табыстар мыннаң мындар тапсадып,
Тадар хылиин хати-хати хайхадып,
Хатығ ба ол, алай ба хатии чоғыл? —
Тіп саарсых, че пір саны сыннығ одын,
Піліс чітиин піске истир пу тағыс:
Хатығ полза, ил пӧзік пе, ил чабыс,
Алай ба ноо-да оохтың хатығлазы
Пос чорыхтығ чох поларчых сағбазы.
Хатығ нимее хамаабыс урун парза,
Хайди піс хысхырчабыс ағырсанып,
Чӱрек тее ханы сабызы хайнир-а!
Пар миистің, хатығлазының хылиина!
Че Хоолайҷа хамаабыс нинҷе чӧріп,
Чир дее ол хоптанминча исті кӧріп.
Нинҷе пар тіріг нооның ханаттары
Ил Хоолайның пілбинче хадыстарын!
Хан Тигірҷе ойласхан чылтыстары
Ил Хоолайның пілбинче хырығларын!
Че тыыт салааңдах, хығырығҷы аарлығ:
Ил Хоолайның хатии чох полча харығ — (290 бейтов)
Пу танығны піс кӱннің сай кӧрчебіс,
Хати-хати чӱреебіснең кӱсчебіс…
Наукада пу факттар чыындыс оозын,
Тоспас-полбастығ кӧрімнер кӧп хозып,
Парчаны пар тіллернің підірлері
Читпеедег сӧстер ағыны тӱрлеенін
Санап-салдап киречіге пізерге!
Сын сағысха Ил Сизікті чізерге
Читчедедір орта-пірлестіг кӧрім,
Пуға син, аарлығ хығырығҷы, ӧрін!
Хоолайның хыри-пазы чох полчатханнаңар сағыс изерізі
Ӏкінҷізі сурииның чылғыйағы
«Хырығ» тіп теен оңнаанынҷа чайалып,
Піс нооларбыс мына хайдағ изеріс:
Ил Хоолайға хырығ тудып, сиденнеп,
Чарир ба хыри-пазын тығырарға?
Хайдағ-да ноодаң, «чартылап» тударға:
Пу сари ол Хан Тигір тіп пістинең,
Тігзізі тіп пасха Сур Хоолай тирге?
Чарир ни зе пу чирібіс ордызын
Пӧл саларға пасхазы пар хохтаснаң?
Амғы улус путхалыстар «потхызын»
Илеедезін «пызырып» чох чылхызын,
Ил Хоолайның аймағын санап пиріп,
Чӱзердинең (салаалар читпес иліп!)
Хазахтығ «многомерность»-наң устанча,
Кӧп саны диссертация хаталча!
Че сын тузазы сағызахтар ооғын,
Ил Сизіктің піс тирігленіп чоозын,
Сын аазын хаап алтамнарнаң чазирбыс!
Сын пар нимені парынаң адирбыс!
Че, хығырығҷы аарлығ, сизииң хабын!
Пар изіңнің чой чазыхтарын пазын!
Ам кӧр син дее: син одырчазың ибде,
Иб Хоолайының хойнызында, кииде,
Пар толымы тураның — пірсі пӧлии,
Че стене хатығ Холаайахтың сӧлиин,
Хыза пасча ба? Чох, хыза паспинча!
Тураң істі — квартира — сыданминча:
Хоолайах ізииңе хыстынминча,
Хатығ парчаны прайға ол хайбинча!
Диван полза, ӱтепче плеттер халын,
Ит соотхыс, ідіс чуунҷахты ба… сабын,
Паза парчан нимені дее адазам
Сірер таппастар Хоолайның хахпазын:
Мында, тибес, ол тоолап, хайыл парды,
Чіт парып па, хат парып пузух парды.
Хайди хатии чох полған — андағохнаң
Ол Хоолапча иркін аза пазох ла!
Че сағызах — чиркеен, ол киртінминче,
Хараанаң артыхтин кізі кӧрбинче,
Хан Тигірҷе ырах-ырах парза чи,
Арса, анда ол тоозылча… тырбахнаң?
Че, хығырығҷым аарлығ, сағыс хоозын
Сын аастасха хоспа пӱдіріп позың
Пар-чох нименің алығын хостазып,
Пу Хоолайның сын парының тузазын,
Кӧрер кирек Ил Чох ниме сыр-хооснаң!
Ил Чох нимее син сап кӧр артых позығ!
Сиденнеп кӧр Ил Чохтығны сілииңнең,
Сылап кӧрдек паза пар ноо підииңнең!
Мында за син пос позыңа хатхырып,
Чарас саларзың изіңні часхырып:
Ил Хоолайға хатии пар аймах саны
Хырығ таппастар сағыстығлар саанаң!
Мыннаң амды за тыыт салааң ызиин:
Ил Хоолайның таппассар тығыриин!
Хан Тигірҷе хыри чох ноо даа саринзар
Ол тоозылбинаң хоолапча ил ағынзар!
Муңар чыл киндег суулазы алҷаасты
Тохтаадып пу романымда сын аастығ (325 бейтов)
Амды хатирбыс сӧзібіс ілезін:
Ил Хоолайның Чалғыс полҷаан — Пірлезін!
Хоолайның ӱс синегліг оңнанызынаңар
Паза пірсі істеглес хузуриинда
Хатығы чох, хырығы чох хыниинда
Нинҷе синегнең сиилче ни зе Хоолай? —
Санап полбин ирееленче «учёнай» —
Пірее аларбыс хазыр академик,
Сӧс сарызын пурлатчахан полемик,
Ил Сизіктің сайбап піліс чозағын,
Сал парчалар нымах чымҷах ырағын.
Чарлапчалар «пространственнай континуум»,
Сынап итсе, ипчім минің Гали-ханум,
Истең сыххан ил сағыстың ӧлҷеенін
Кӱннің кӧрче алҷаахтырыс кӱдеезін…
Ноға-да академиктер тӱрлезі
Пасха нимес чіг сағыстаң пірлезіп…
Амды кӧреелер аастың сын хуйағын,
Хан Тигірнің сын пазыстығ тайағын!
Ил Хоолайның синеглер таңмаларын
Сизер ӱчӱн, пар Толыс оңнағларын
Хати-хати уғар кирек час мииснең:
Парчан хатығ чазалчатханы кииснең
Тола парчатхан орынның ордызын
«Объём»-нарнаң санапчабыс чардығын.
Чон чоохтас салған, кӧрімге, пір метр,
«Узун»-ын піс синирбіс. Километр —
Сала ырах муңарлап метр теені.
Синнеглестернің ағыннары кеенін
Мында адап киректіглезі теезін
Пар «пӧзік» таңма хабылының ээзі,
Алай ба ниме ноолар пар «чалбағы».
Хан Тигірнің хайзы даа пар халбағын,
Узунын ма, сын пӧзиин санап парып,
Ӱс чарых сан читче илні оңарып,
Ил Чарыхтың кӧре хайзы даа сарин
Ӱс чорығын адирбыс кирек аариин:
Чалбағы пар, узуны пар, пар — пӧзии!
Ил Хоолай, йа, ӱс ле синегліг сӧӧлии!
Тадар тілін пілбестерге чарлиим:
«Трёхмерное пространство» тіп адим!
Че, хығырығҷым аарлығ, арса, хааннир,
Наукаҷа трактат мындағы «хайне»?
Оңнағ пирҷеенің чоғыл таңмалары!
«Узун» полҷаа хайзызының хойлары?
«Чалбах»-тың даа адирын сынға сарып,
Син чарыт пир наукаҷа чол салып!
— Пыром таста! — ахтанарым сынап,
Пар ноозын сынны чарытпин, сунғлап,
Нымах салҷаңнос хоос чоох пӱдірчебін,
Сынның хағбазын соода чідірчебін! (350 бейтов)
Ӏзе, амды хатанарбын улғаадып,
Пик сағыстың пар чағын пулғапчадып!
«Узун» тізе, тӱс столынын кӧрчебіс,
Постаң іскер сиг синін кӱзетчебіс,
«Чалбаан» алза солдаң оңға ил чолын,
Кӧп-кӧнізі паза пір сигнің холын,
Адапчабыс хазахтап «площадь» адын.
Анаң за пар ил «пӧзігі»! Пу, йабыл,
Тӱптең пасти ил ӧӧркізер ойлир,
Андағызын ол тоозылбас улир!
Ил Хоолайның піди сиглелген Толын,
«Объёмы пар» тіп орыстир ил чоным.
Сағамғының чӧреестер ырыхтары
«Километр» тіп таныхтир чулларын,
Хайда полза, пас чӧрзе, чир ӱстӱнін,
Алтынын ма, кистін санап сӱзӱнін.
Мына хайди Ил Хоолай ноозын хоостап,
Рене Декарт тарт салған сиглер чоостың:
Узун-чалбахти-пӧзіктің пар толын
«Икс-игрек-зет» латиннап салған хоозын:
.
Тус чорығы Хоолайның тӧртінҷізі синег полбинчатханнаңар чарыдығлығ сағыс
Че пар чоннар аразында «хыйғалар»,
Оларның сағыс-чарыттығ сайбағы
Харапасхаҷыл хадыл кинделернең
Нинҷе пар чир ӱстӱ кӧп универде
Кӱлге паспин полған на ааста, теедег,
Кӱннең кӱнге толғап турча кӱлеедег!
Иң аастығ пар толғалҷыхтығ пір физик,
(Пу рифмаға чӱгӱр килчедір… «шизик»),
Че чоохтың сыны оорхазын тударға
Кӱстенер кирек Сизікнең чунарға
Ардап парған чон сағызы артиинын,
Киртіністіг чіг чанылығ ізиинің! —
«Энштейн» ол… хыйғаҷағастың ині!
Амды піс тее сӧклес пізиинең иніп,
Наукаҷа сын парыстығ сағ аниин,
Алтамнап читір пирербіс Тус таниин.
Чухха чудаан сынағҷы улус ооғы
Тімелеп тур мына хайдағның чооғын:
Ил Хоолайның тӧртінҷізі синезі,
«Узун-чалбахти-пӧзікті» китезіп,
«Тус чорығы» поладыр тіп, чарлағын,
Хан Тигірҷе ойлатчалар чобағын.
Хайран улус ноға-да сизінминче:
Пір метрге секундаларның изін
Хайдаң-хайдаң чухтырынып алғаннар?
Ноға кирек Ил Толыстың толғанын
Ӱс азырыхтығ метрлер таңмазын,
Секундалап путхирға чох хағбазын.
Ил Сизіктің сайбалчатхан чозағын
Кӧрбинче кӧп аймахтарның узағы.
«Узун» полза пастағызы синегнің
«Пір метр» тіп таңмалап ол тиңнегні,
Ӏкінҷіде піс «килограмм» итпеебіс,
Піс «метр»-нең «чалбах»-ты сын иптеебіс!
Ӱзінҷі ис Ил Хоолайның чазирда
Ам Джоульны ағаа хости тузирға?
Олох ла «метр»-нең Піліс тіпче адирға!
Киректепче ӱс чарынын санирға!
Тӧртінҷізі пол парған полза ноозы,
Аннаң андар олох ла метр хоозы
Орталапча піліс ӱттіг хостозын!
«Узун-чалбахти-пӧзікті»-ге хозым
Паза киректелбинче артых «рай»,
Парчан хыри таңмалал парған прай!
Ил Толысха «секунда» кирек чоғыл!
Тӧртінҷізі — чумаартастарның тоғы.
Ойнап итсе, Энштейнек полаархап,
Мин дее амды «наа физика!» улаархап,
Пуртлабызарым пизінҷі чозаағын:
Ил Хоойлаҷа чӱгӱртіріп талбағың,
Секунданаң пасха кирек пу… Джоуль харии,
Піске кирек энергияның арии!
Ил Хоолайны кем дее холлап полбаадағ,
Парчан оох-теектер чарии чарыбаадағ!
Анаң пазох континуум чарлааҷых
Пол парғадағбын генийек пурдаачых!
«Простарство-время-джоуль-килогорамм»-наң
Саларбын чой алҷаахтырсты наанаң!
Кӱн чох, тізең, чуртирға кӱндес чоғыл!
Че, миизіҷек, алҷаахты пу син тобыр!
Амды иссең «секундалар» суртлағын,
Тӧрінҷізі тіп Хоолайның ағбағы,
«Пространство-время… бла-бла-бла-континум» —
Пу сай тілліг, сай сағыстығ ӱнніг- тӱн!
Тастдах підег сағызах сабазын,
Кем дее полза, ноо даа полза адазы!
Амғы сабаны журналисттер чуунча,
Че піс, тізең, Хан Тигірнің Сын уунҷа,
Чоллахтазып, пірлезіп сын хыйғанаң
Мыннаң мындар систербіс ил чайаанын!
Сынап, итсе, Энштейннің алҷаазын
Хайдаң сығып, ноға іди алҷазып,
Пу сағысха пілерге сидік чоғыл:
Ил Хоолайның азарға ноо даа холын
Кирек, нооза, нинҷе-де тус ойназы,
Кӧп чарыхтың аар-пееркіліг хайназы!
Хыриның пазы чоғын даа азарға
Кирек, нооза, хал тиріглер тударға:
«Секунда» чох Хан Тигір чӱгӱрбинче,
Алай, итсе, «ил аазынаң тынминча» (400 бейтов)
Тіп суулаза, киректелче синнестер!
Ах чарыхти чӱгӱрістіг инестер!
Чахсаан ситкіп, оңарыс ӧӧн пахлаза,
Тус «харылызы» чаан матап сасхлаза,
Хыйға улус Тус чориинда кӧрчедір
Пірігіс атомнарның хабызыс ӧчезін:
«Процесс» парча тіп орыстим пурнада,
Оох-теек пірігізіп, анаң паза уналып,
Ах чарыхтығлығ чылтыстар хайназып,
Илбек хазанда хойиинаң путхазып,
Тузы парча оох-теектіглер палғазып!
Син, хығырығҷы, миизіңні толғадып,
Ситкіп оңар: тус алынҷа полбинча,
Оох-теегі чох процесс паза парбинча!
«Секундалар» — оох-теектіглернің тании!
Мында хайда Энштейннернің харии:
Ил Хоолай, тізең, атомнаң пӱтпеенін
Хуруғ полҷаан, пір дее ниме чох, — ээнін! —
Пу сағыснаң олар пӧле полбааннар,
Ах чарыхтың иң ӧӧнін сыдабааннар
Чара кӧрерге Хоолайның ил ээнін!
Паза пірсін, оох-теектернің кӱдеенін,
Чылтыс тіп аймахтарының тӱрлеенін,
Пасха «мӱннең пызырылып», ӧӧрлеенін,
Ситкіс читпеен Альберт Энштейн оолға…
Че піс, тізең (тадар табанах соолған!)
Тайманы пу оңнап ам пӱдірчебіс,
Хан Тигірні ортанаң сілікчебіс:
Хуруғ полчатхан ээні пар ил Хоолай
Тус хоостыра саналылбас пар Толы:
Ағаа кирек ах чарых «километр»,
«Секундаға» за оох ла, теек ле ээліг!
Че, хығырығҷы аарлығ, ам пілерзің:
«Секунданы» Ил Хоолайға синнеске,
Тартпас кирек, сын парызы ӱндеске!
Ӏди итпезең позыңох кӧдесте
Хада пызарзың сағыс чох чайаанда,
Хада илирзің парыс чох сайааңда!
Ил Хоолайда ӱс ле синег полҷаанаң,
Хан Тигірнің таңмалирбыс сын чанын! (420 бейтов)
Наукаҷа сӧс пазығларын кӧрiп,
Сын кибiрiн чазалдырчаанаң тӧӧйлеп,
Ил Хоолай тiп Хан Тигiрнiң ордызын,
Пик тыыт салааң пiлiнiс ис хордыңын, —
Кӱннең кӱнге ол факттарны кӧрчебiс,
Ӏстег иснең Пiчиимнең кӧңдiрчебiс:
Пастап адирбыс пос оңдайлығ толын —
Ил Хоолайның миседi пiске чоғыл,
Хайдар хынзаң топладарзың азааңнаң,
Ханаттан парып, чорых НЛО-ңнаң
Хайдар сунзаң андар чит парар идiң —
Тығырып синiң чорығыңның тилiн
Сиденнестерi чоғыл Ил Чайаанда.
Кiзi аразы чазыхтығ хулаанда
«Пространство многомернайлар» илееде,
Че хоос тiллiг аймахтарның кӱдеезiн
Тохтаат турар олаңай сурығ чозы:
Ил Чох-осха хайдағ сабарзың позығ?
Ил Хоолайға, сын паарынаң чох ээнге
Полбас сығыр, нымахтыға кӧктеенең,
Чарир саларға хадыл пiчiктерде,
Ил сизии чох чут диссер iрiктерде.
Хан Тигiрде сиденнер чох сылтаанда
Ил Хоолай ам хайранах… чалғызаан на!
Ӱс азырых чоллахтарның сиглерi —
Рене Декарттың хоостастығ тӱрлерiн
Ӏкiнҷiзi таңмаа хостандыр салып,
«Узун-чалбахтығ-пӧзiктiге» сарып,
Хатапчабыс узахти артых наазын:
Ил Хоолайның таппасар хырығ пазын! —
Ол тоозылбас-парбастағ ӱкӱскенос,
Тус тоозылбастағ чазылар чӱскенос…
Олғаносхастағ чазыхтығ тузағын
Хати кисчем чiг сағыстың унағын:
Хатығның пар оох-теегi, пар iткiзi
Че Хоолайның андағ артых сiскiртiн,
Чыстап таппассар хайзы даа пулиинда,
Парчан ызых, парчан хыйығ — Хатиинда!
Че «муха»-ның, «котлеттiң» чызы-тадии
Ӏкi пасха оох-теектiглестер хадии!
Ил Хоолай даа парчан пар чылтыстарны
«Чуртаттырча» пос паарлығ ордыстарда.
Че позы ол оох-теектең «харылбаанын»
Мыны кӧрбинче чоныбыс кӧп саны.
Че, хығырығҷы аарлығ, паза теезiн
Паза изере хазырып ил ээзiн,
Мыннаң мындар ам теесте Хатығлазым!
Мынзы ниме? Мынзы хайдағ «халазым»?-
Син, хығырығҷы, «кимiрiп» илбектi
Миннең хада кӱзерзiң ил ӧзектi! (445 бейтов)
Амды пазох киречіге хысчабын
Катющиктің наукаҷа Сын хабын!
Пизiнҷi хаалағ. Хан Тигірнiң Хатығлас теен оңдайларын чарыдары. Оох-теек, оох-теек палғалызы, iткiс кӱзi.
Пастағы оңнағластар, тілбестеглер…
Хакас тiлде «материя»-ның тании,
Тiлбестезi чох полып, пiлiс ании,
Мында чараттым «Хатығлас» тiп суулап,
Тадар чӱреен, Хан Тигiрнең сын суурып,
Хатандырарға сағыс артыхтарнаң,
Чазап пирерге тағыс артхыларын:
Сыбир Хан Тигiр ибiзiн Ил сизiк,
Харандылар пол парза ордыс-тизiк
Пiле тура чозахтарның чулларын,
Пiллербiс пiс ил чонының чойларын! (450 бейтов)
Кӱн чариин чiп, ил чарыхтар пулғазын
Мында систербiс хойрыхти толғазын!
Алай ба пу Илбектiг Тiтiрестiң
Кӧр пирербiс алҷаазын пiс iзестiг!
Че Хоолай соонда «Хатығлас» кӧрерде
Сурап кӧреелер чарыхты пӧлерде:
Хуруғ нименең — Ээннең чи — пасхазын,
Ил Хоолайның ам чоохтапчам iстiзiн,
Орта сизерде ӧӧнiн хайди кӧрiп,
Тӧре саларбыс чазындыда тӧрiп?
Олох ла… постаң сағызах иптеглiг —
Кӱчӱн ил Сизiк хабызы кӧстеглiг,
Алҷаастар пар чут сағыстаң ал халар,
Ил парыстығның чанын пик хадарар!
Ниме пасхазы пар пу чылтыстарда?
Хайдағ хаталыс тоғыр хуластарда
Парчанны прай пiр чӧрiмнең сӱрчедiр?
Пiр толымға ниме-ноо пiрiкчедiр?
Пӱкӱл парчанны прайзының кӧрерде
Сурааң постаң: нинҷее чарир пӧлерге (460 бейтов)
Ил Ээнiнiң пасхазы пар хуйахты?
Хозарбыс пеер харах кӧрбес Халбахты!
«Пар» теенiнiң — полған на ниме-нооның! —
Ӏкi чоллах артығынаң оңноның
Паза пiр чоғыл танығлар хостасхан:
Ноо даа полза пу чарыхты хохтасхан
«Пар» теенiн пiс пӧлербiс iкi тӱӱске:
«Хырии»-лығ ам тадарлыбызып, ӱӱстеп, (464 бейтов)
(«Дискретный» тiп наука тiлбiрен тур),
Ӏкiнҷiзi «Толбах»-наң кiбiрен тур,
Пiр пӧлiлбес Хан Тигiрҷе толғахтығ!
Мыннаң артых паза хоза чозахты
Чир дее таппастар аарластығ Чайааннар,
Ноо даа полза, Кем дее полза сулғааннаң!
«Пар» нооның пу ах Чарыхха толҷааның
«Пӱкӱл» паза «оох-теек»-ти чарылҷаанаң
Паза пасхазы толынҷаа пу чоғыл,
Паза адастың сағызы пу чоғыл.
Ӏди Хан Тигiр ноозының аймағы
Ӏкi алғайға тӱӱрiлче хуйағы:
Хайда-да «хырығ хазы»-ның хыринаң,
Паза пiрсiзi «тоозылбас» пiзиинең!
Амды за Сизiк хаалазы чiтиинең
Тадар тiлi иптiг тӧстер Сiлиинең
Киптеп салааң паза пiр пiлiс таниин:
Ил Хоолайда хыри чох пар пос хаалии,
Пос хойнында ол абытча «паланы» —
«Пала» солазын «Хатығлас» аданып,
Мыннаң мындар Хан Тигiрҷе хахтанып,
Систiп кӧреең ил пирiктiг путхазын.
Ил Сизiк пуус ам «Хатығластас»-тың кеенiн,
Палғап ала палғалыстар чиркеенiн,
Пiрдеңни салып салымнар салтарын,
Пiлiс пирер пар ноозын кӱр алтанып!
Пiс сизiндiбiс пар пiрлiг чозахты,
Пар нооны пӧлiп, кӧрiп Хатығласты:
«Хыри»-лығ тiп пӧл салғабыс пастасты,
«Хырығы чох» iкiнҷiзi чазасты, —
Парчан ниме паза мыннаң пасхазын
Хоза пiлбинче пирiктiң пасхызын! (480 бейтов)
Кiзi ползын, маллар, оттар ӧзегi,
Харахха кӧрiнмес тее Хатығлас тӧзегi —
Парчан пӱтчееннiң салымы оңназы
«Хырығ» тартча, «хырығы чох» тузазын!
Мыннаң паза пасхазы чоғыл! — тағып,
Хати-хати нахлан парчам сӧс чағып.
«Хырығ тартча» нимезi полча, ноозы? —
Изерiн пик изерлеп, Сыр хостозын,
«Дискретнай»-ның «материязы» хоозын
Килген тiлде «частица»-наң пiр хозып,
Тiлбестег кибiр чазыдын толғадып,
Тадар тiлде «оох-теектiг»-е сулғадып,
Мыннаң мындар ил Хатығластың таниин,
«Оох-теек» ойлазы сағылына сарим.
Пазох — амды тадарлап! — Тигiр Ибiн,
Хан Тигiрнiң чазанҷыхтығ ил кибiн,
Тадар сур сағыс парызынаң чоохтим:
Пар Хатығластың пӧлiлгенi — оохти!
Мыны сағам палғап сал чуға мииңде,
Амды кӧрербiс… ноозы «чох хырилығ»? (490 бейтов)
Пiди кӧрзе… харах узы читпинче,
Хырығы чох нименi урухтирға!
Сағам пiлчебiс Хоолайның ил чориин,
Хыри чохтың тохтадылбастағ пӧлиин,
Че Хатығласта пар ни зе ил синi,
Холға тудып, кӧс кӧрiглiг чуғ тимi?
Хайди пiлiп, синеп хайдағ хатиинын,
Сын чабығын ситкiп кирти ызиинын
Ӏкiнҷiлезi чох пiлiстi хабынып,
Тур саларбыс азахта пикти хағынып!
Че, хығырығҷы, ам ситкіп кӧрееңдек,
Пик сағыстаң Хан Тигірні сизееңдек
Іргек паза устығ салааңны алып!..
Устығ салааңны игіп, тырғах пазын,
Іргектігнің тырғағына чапсырып,
Ниме кӧрчезің… изіңде пызырып?
Харах кӧрче: устығ салаа — парбинча,
Іргектин ӧтіре ол ойлабинча!
Хай пар кӱзің син салабыс ынҷииңның
Хан Тигір зе пирбес ырғах хылииңнаң
Іргек салааны тобыра ойлирға
Устығ салаа… оох-теектігнің ыниинҷа! (500 бейтов)
Эк, хығырығҷы, син пуға хайбаазың —
Ноға-да пу чуртаста сағынмаазың:
Ноға (сынап!)? Хайдағ хуйахтар томы
Пирбинчелер оох-теестірерге сомып?
Хайдағ андағ илбек чозахтар саны
Ойлатчадыр пу чарыхча хал ханым?
Мына мындағ сурастырығлар тании
Ил Сизіктіг улустың сыннағ аниин
Ойлатчадыр хати-хати кӧрерге:
Іргек салааҷа… оохтарны сӱрерге —
Пілерге чи: пісте пар Хатығластың,
Оох-теектіглер сын теелізіп, чуғастап,
Пар ноодаң-да палғалызып толғалча,
Хайдағ-да пар сынназынаң туғланча!
Хайдағ ол кӱс? Оох-теекті кӧптіргеніп,
Пірге сулғи, салааҷа типтіргеніп,
Пирбинче Устығ пазынаң улирға
Іргектігнең пірігініп устирға?! — (509 бейтов)
Піди турғызып сурығлар аймағын,
Кӧместең систіп ооғастар тузағын,
Харах кӧрбестег нооларның хайхазын,
Піліс кӧрче ил Сизіктең палғазып!
Че, хығырығҷы, сағыс астыхпасти
Хатап кӧреең пастағынаң сурағли —
Хан Тигірнің тӧстегліг чозахтарын
Хати кӧреең уластап чурухтарын…
Сурағлар идіп, нандырығ тапхали,
Пастабызааң иң тӧзінең хапхали!
Сурығлар пастыра тӧстегліг оңнағларны хатап оңниры
— Ай, хығырыҷы, чоохтап пир ортазын:
Хан Тигір… пар ба, чоғыл ба? Сабазын,
Пілчем, мында айтып полбассың — «чоғыл»,
Мыны оңарар… час пала син оғыл —
Сыны пір ле: Хан Тигірнің ілезін,
Киречілир хойрых полза, кибелің!
— Салбах чи синің идіңніңе орын,
Пу чарыхча чӱс чӧрчеткен сах позын,
Орныхтырып, талбаңнапчатхан ноозын,
Тадар тілнең амды адып сын хоозын,
Піс «Хоолай»-наң мында солап парчабыс,
Парчаны прай (оох-теектерні алчабыс!)
Пос хоолайҷа алтамнарны салчабыс… —
Пу — сын? Алай… тайма чоох пызырчабыс?
Галактикалар хуулада ахчалар,
«Пространство»-ҷа чоллахтарны часчалар…
Йа, сын! Сынап-ал — Хоолайҷа ла чӧріп,
Парчаны прай анда ла полча тӧріп!
— Амды, чізе, Ил Хоолай паза… миизің
Ол пір ниме? Алай ба пултах изің…
— Айоол! Наука сӧзін пылҷыхтадып,
Кізі хылиин теңмедек, ынҷыхтадып!..
— Пыром таста!.. Чарир ба сурығ теезін
Аннаң андар сал парарға кӱр изіп?
Сурчам пазох: кем Хоолайның сын ээзі?
Адазы кем? Сӧлеп пирдек… пірлезін!
— Худай салған! — тіп табылар хыйғаҷах,
Че пу… чарлағда тоозылча «ноға»-ҷах:
Ил Хоолайға (хуруғ полҷаанға, ээнге)
Кирек ни зе… Ымай кӱстіг кістеені?
Мында кирек ипти-тапти кӧрерге:
Хоолайны оох-теектігнең пӧлерге!
Тіріг, тірии чох… пар поладыр Хоолай,
Че ээн нимеҷе суулап па, таң, хоолап,
Парчан нименің прайзы хыймыразы,
Пространство чох таппастар сын аймазын! (532 бейтов)
— Уластырып, таңмалап Хатығ аазын,
Ил Ээ полғаннаң тастыхти пар хазын,
Адап-солап піс «Хатығлас» ам тирбіс,
«Материя» хазах тілнең инирбіс,
Ол пар?.. Алай ба «чоғыл»-наң тыхтирбыс?
Арса… мынзына даа ікінҷілирбіс?
— Талазығ чох! «Сын пар» сӧснең пиктирбіс!
Ӏди итпезе, сағыста илирбіс!..
Мына піди… читтібіс «Хатығласха»,
Мыннаң мындар чӱгӱртіп поох толғасты,
Хан Тигірнің ил хазырын пулғадып,
Сын Хатығластың тамырын ойладып,
Сойтар кирек пу даа сойрах таңмазын,
Тастир кирек чуға чухпаан хахпазын!
— Хайди? — сурарзың, — Хабблның хараанаң?
Пахлап чӧре, галактика хараазын? (540 бейтов)
— Олох ла, чи.. ил Сизiктiң чiтиинең
Сын сӧзiн игiп Хатығлас хатиинын,
(Алай чымҷаан?) ӱтеп кӧрзе, кӧрербiс
Хайдағ хайхастығ нооларны кӱзербiс…
Че, хығырығҷы, мииңнi хыймырадып,
Пазох кӧреең Чайаанның пытыразын!
«Сын хатығлас — пар» тееннең пастап алып,
Нинҷе килкiм пӧлгенi пар? — кӱр хаалап, —
Хан Тигiрнiң тӧстеглерiн тӧстееннең
Пар миистi пiс холлапчабыс ӧртееннең:
Чайал парғанның саны iкi ле тiп
«Дискретнай» теенге тоғырын сулғанып,
Мыннаң артых паза саназы чоғыл!-
Ӏкi полҷаанның ас полбассың чооғын:
«Хырилығ» теен таңмаларны тавролап,
«Хырии чох»-тың даа Сизiгiнҷе хоолап,
Ил Хатығлас iстерiн пик хатирбыс!
«Мыннаң пасхазы чоғыл!» — тiп чарлирбыс.
Ил хатығлас (материя!) хон парды! —
«Хырилығ»-даң «хыри чох»-ха чух парды.
Изере амды наааҷылалча чооғым:
— «Хырилығ»-ның сағбаланчатхан ноозын,
Пу чарыхта оңназысчатхан кӧбiн,
Таңмалапчалар чоохтағластығ тӧлi?
«Отпет пилен!» — тай ууҷамның сӧстерiн
Сал пирем прайзы танығлығ тӧстерiн,
Пурунғы гректер анынаң чахханнар,
Харах читпестi анзынаң тутханнар:
Ол «атом» тiп кiр парған пiлiг чоохха.
Тадарлап са худалапчабыс «оох»-ха!
Олох таңманың паарызы ортазын
«Оох-теек»-нең дее тузаланчам хохтазын!
Харах чiтии оох-теектi дее кӧрбезе,
Че пӱӱнгi тимi-тирiглер кӧктезi
Ӏкiнҷi чох кӧр таапчадыр коллайдер.
— Син дее чох пiске таныс ол хулаада,
Хайдағ пiске харапасхаҷыл пазын
Чарлап пирерге син итчезiң наазын?
— Сынап, итсе, романымның сын хооғын,
Кӧрерзiң ме, сизерзiң ме ил позын, (560 бейтов)
Пу пазығларның тоозылҷаанда — соонаң,
Узарадып са атомнаңар чооғын
Ол «пар» тiп Сынның хабына сух салаң!
«Хыри чох»-тың ам сағылын ух салаң!
«Хыри чох пар» тiп (Хоолайдаң пасха!
Мыны син хатығластығзар сухпа!)
Киречiге хайдағ пар ниме-нооны
Орта пӧллеп, кирт саларбыс оңноны?
Арса, ол чоғыл? — сыныхти сурағнаң,
Пiс тоос саларбыс хатығлас чуғаңның
Кӱр чаныбыста пирiк iстесчеенiн?
Пiлiс хылии пос миистi перiсчеенiн
Чир дее салбин, кибеллегде ойнадып,
Сын мӱн чозаан ил чарыхча хайнадып,
Паза сурығ киректепче ил Сизиин:
Оох-теектi хаап, сынға харап, ил пизиин, — (570 бейтов)
Чайхалызын, чӱгӱрiзi пар тизиин,
Ниме итче? — хахаңнапча чiң изiм.
Хан тигiрде парчан пар чылтыстарны
Ниме толғапча? — сӱрӱн тырыстадып,
Сурап кӧреең хал сағысты ойладып.
Син, хығырығҷы, алыхти таңнанып…
Сынап, итсе , пiлчезiң нандыриин! —
Ол… «кӱс» адалча! — пос кӱлӱмзiриин,
Хати-хати салдап сӧстер оңназын,
Наукаҷа холарбалығ холлазын! —
Таптанчадам сын ағылын тирледiп,
«Ил кӱс» тiп хоза танығнаң иңненiп! (21 апрель 2021, 575 бейтов)
Нимезі полҷаң соолғанның хахпазы,
«Ил кӱс» тіп мында кӧӧпчеткен тахлазы?
«Ил ооғы» пар таңмазынаң хахлазып,
Пірге хырлығ пазох… оох-теех нахлазы?
Ӏди полза, піліс піске килбинче:
Пос хоолайҷа хайдағ кӱс сизінминче
Оох-теегігні пырладып, ӱрӱкпинче?!
Ол йабылны, сӱрӱзіп хузуриинҷа,
Ил Сизікте чозағы пар адаста,
Солап салар кирек ол хатығласты
Хоза таңманаң! Нааҷылап узахты!
Ах сағыста харах кӧрбес «Халбах»-наң!
Ил Хатығлас «палаларын» ам кӧріп,
Сӧстер сыны орталазынҷа чӧріп,
Салаалар иліп, хондырчам пілиимнең:
Оох-теектер кӱс сылтаанда пар ілиинең
Пулғалысчадыр Тигірнің Сілиинҷе!
«Халбах» тіп кӱстіг ады пар тіниинҷе
Галактикалар нооҷа чортыпчалар —
Оох-теек аразын, теедег, толдырчалар!
Амды за, аарлығ хығырығҷым минің,
Сурығ пире, алтамнарның сағ идіп,
Мыннаң мындар кӧр-кӧрербіс чуғ идін:
«Халбах» тіп ноолған кӱс ілезін игіп,
Хайди ол кӱс сағбаланча, туғланча?
Хайдағ чоллахтар, пар полза, сағланча?
Пазох мында чің табығлар хылиинаң
Пӧлербістер Ил Сизікти пулиинаң:
Кӱс парының пар тоғыр ікі лезі —
Аар-пеер тартынып, парып, іткілезіп,
Пасхазы чоғыл парыстығ кӱрлезі:
Ол позынзар тартынып, ӱкӱлезіп,
Пірлезер ордыс толымы хуҷаанда, —
«Кӱс» парызын, пастағызы полҷаанын, —
Піди киртербіс сыныхтағ хылҷиин;
Паза пірсі, ікінҷізі пізиин,
Ӏткіс кӱзі тіп суулап, мааннап аны,
Кӱн чорыхтап сӱректирбіс романға!
Піди пӧле ам таныхтирбыс нооны:
«Тартып», «ідіп» чуғат саларбыс хооңны —
Мыннаң пасха паза чох полар танығ!
Пуға хости паза чох полар паалағ!
Ам Сизігің орта полза, пӧлерзің,
Ил сағызың орта полза, пӧгерзің:
Ил тоғырхы «тартыс», «ідіс» пухазы —
Сын тӧзінде хайзызының хайхазы?
Парчан ниме посха тартып, тӧменче?
Алай, итсе, іділізіп… кӧгленче?
Сынны пілер хығайҷағах тӧстегліг:
Иң пирік чазыхты ил Сизікке тӱрлеглеп! (24 апрель 2021, 600 бейтов)
Кӧрчебістер піди ил сыныхтааннаң:
Парчан ниме, оох-теектер хуластааннаң,
Тартызып чағын, теертізіп иң ӧӧнін,
Ӱстӱ полза, піріктіріп пар тӧңін,
Хада пір чыылған поохтас хуйахтарын,
Аймах-пасха оох-теектер хабыстарын,
Ордыс таңмаа чахталарчых ил хағы!
Хайдағ ла пар чайааннарнаң кӱс хағып,
Орта чара тартып пірігістерні
Хан Тигірҷе сӱректеп, ил істерні —
Ах чарых оды чарыбас пірдеезі —
Пу даа кибел ойналчатхан сірлезі
Чох поларчых ил хығырығҷаа аарлығ!
Хатиин аспас харапасхаҷыл ағын —
Ойлазы чох, ойнас чох хатығлазы
Оох-теектіг ле поларчых Кін палғазы!
Че кӧрібіс Хан Тигірнің алғайын,
Парчаны пар хал ноозының алайы
Ойналдырча галактикалар санын,
Ӱспес-тӱспес ах соолабастығ чанын!
Сынға кӧре, сыны сани халчадыр
Іткіс кӱзі, ил Сизікке хончадыр!
Парчанның прай хахласхан хыймыхтазын
Михайло даа кӧр пирген пылҷыхтазын.
Мына піди, артых пуртах саппин,
Ах чарых сағы сағылча ӱспин:
Ӏткіс кӱзі, ітклеп-сасхлап парчанны,
Хан Тигірге ил Тамыры хаҷаннаң! (25 апрель 2021, 614 бейтов)
Че тыыт салааң ма, хығырығҷы паарлығ,
Ӏткіс кӱзі оох-теектіглерні сарып,
Пирбинче пірге поохталарға пазып,
Оох-теектігні унағынынаң хазып!
Аразында, хайдағ даа оох ползын ол,
Пос хоолай пар! Арса, кем-де, хомзынып,
Піснең хада романда чараспинып,
Хоғдай халар ил ағынына тиніп…
Че піс параң мыннаң мындар ил сигіп,
Хан Тигірнің ах чазыдынын тиліп!
Піліс ізии изерізінің одын
Ил тамысча пазох пар хоостығ оонын:
«Халбах» тіп алып (оох-теектер пасхазын),
«Хыри чох» тании чанызын хостазып,
Ам сағынчабын, сурыпчабын позым:
Хайдағ тоңнығ Халбахтың пар ӱт-оозы? (25 апрель 2021, 622 бейтов)
Оох-теектер удур-тӧдiрнi хостазып,
Хайдағ чухнаң сӱректесче толғанып?
Пiлчебiс пiс ил пiлiгҷi Ньютонны.
Хан Тигiрнiң iстезiп пар сын ноозын,
Чарлабысхан чоннарға чуға аниин! —
Кӱннер-айлар-чирлерiнiң пар харии
Харах кӧрбестег тӧдiрлестiг «хаама»! —
Тадарлап пiс «Халбах» тӧстiктiң тамын —
Хан Тигiрҷе салчабыс узах чориин!
Наука «гравитациязы» тоолиин
Ам чарытчабыс физика оңнаанын:
Пос поостығ полып хоолайҷа ойлаанын!
Халбахта пар сын аастығ хағбаларын
Хайди кӧрееңдек, эй, харындастарым?
Кӱс хазырып тастаан пар ниме нооның,
«Халбах»-мында адалған сур оңноның
Ӏткiс кӱзiн, пiле тура тараанын,
Омазы ноо? — сурағластың суртлаанын
Пiлер кирекпiс ноо даа хылчых сарин!
«Хырығы чох» ил Сизiкти пар таниин
Тоңнап салчабыс миизiбiстiң тизиин.
Пар ба аның массазы? — ил сизии…
Чапсых нандырығ теезi ол — олох ла:
Халбахтаң «азах аарын» ойнабох ла,
Нандырығ пирiп, тағып сыннар аазиин
Ил аар пасханы чоғыл! — миистiң хазиин
Мында тутчабыс парыстығ чоннарға,
Хан Тигiрҷi артығызы ханнарға!
Пазох хати тахтанып артыхтарға
«Халбахтың аары чоғыл!» — салчыхтарға
Тiмен салим ил Сизiкти чозаанаң:
Халбахтың пар полған полза аар чаны,
Оох-теек чiли «хырығ»-ынып, аар пазып,
Парчан Хан Тигiр «тяжестьтернi» чазып,
Пӱкӱл поларчых чiрiк чохтығ тазых,
Иртче-парҷаа чох полҷаң чоллар азых!
Ил Хатығлас парчаны хатып парып,
«Халбас»-тыға тол парарчых тун парып!
Че пiс, тiзең, кӧрчебiс кӱннер чариин
Фотоннарның хал чорииның ил халии
Халбахча нигiлезiп, сағылызып,
Чирге читче энергиязын тазынып!
Амды за, минiң хығырығҷым аарлығ,
Син таныпчазың оох-теектернiң парын,
«Хырығ полҷаа» оларның сизiнчезiң,
«Хыри чох хатығлас пар!» ам кӧрчезiң,
Хыри чох чаны-паары Хатығластың
Адап мында хатанчабын — «Халбах»-тың
Пӱкӱл полҷаан, «хырығы чох» алҷасты
Ил Хоолайҷа чӱгӱрiнген толҷахты.
Оох-теектiглер, тiзең, iтклезiп-сазып,
Хан Тигiрнiң хыри чох сарин хазып,
Галактикалар чӧрiзiн тутчалар,
Хан Тигiрҷе халбахтазып хончалар!
Мына пiди ил чазыдын кӧрчебiс,
Мына хайди ил сағыс тiрiтчебiс! (26 апрель 2021, 651 бейтов)
Алтынҷы хаалағ. Хан Тигірнiң пасталғаны чоғыл, тоозылғаны чоғыл.
Че, хығырығҷы аарлығ! Китен амды!
Тадар табан, хан-тигiрҷi поэдi
Пурунғы Парменид чiли чарлаанаң
Соңға адап, Лукреций чалғызааны —
Хан Тигiрнi тыңнаан илбек ухаанҷыл,
Кибеллег чазып, пiлiстинең нааҷыл
Ам даа хайхатча минiң изiм-чанын:
Хал тирiг чох, олаңай Сизiк таанин
Харах ла кӧрiс сағылнаң ӱтенiп,
Хан Тигiрнiң пасталғанын iстеглеп,
Хап орта сынның халығын кӧрлеен!
«Пар» теенi полып, ниме-ноо тӱрлеенi
Хан Тигрҷе ойлазып… чох полҷаанға
Сылтағ таппасар чылтыс хуруҷаана!
Оох-теек ползын, алай ба кӱн чоллары,
Халбах салған кӧс кӧрiнмес чуллары,
Чох полғадағ кинетiн пӱкӱлиинең?
Хайдағ андағ пар кӱзiнiң ынҷиинаң
Чох пол пара… хатап тӧрир пызиинаң!
Хуу хоолайның парчазы пар хыринаң
Пiске сырбалча «пар» тiп теен хағбалар!
Сӧсте олар сын позынаң — таңманаң —
Адалдылар «оох-теек» парчан «халбах»-наң:
Пулар полғаннар тоозылбас ырахтаң! —
«Мӧгi» тiп суулап аны сыбалирбыс!
«Тӧреенi чох!» Хан Тигiрнi сулғирбыс
Ӧӧн позынаң — сыны пар! — теен оңдайнаң.
Мыннаң мындар изере кеен халғайнаң
Чайағҷы кем? — тiп сарыстығ сурағлар
Кирек чохха тастал парча хуллағнаң! —
Чохтаң тӧридiр «чох» ла теен чух сағыс,
«Пар»-ға сырбалар парыстығ сын тағыс!
Мӧгi полғанда… ноо-даа «ызых хоолиин»
Киректебинче хатығластар оды:
Тӧреенi чох «тӧреен»-нi пiлiнминче!
«Ил тiтiреен!» тiп Хоккингтер тiриинҷе
Кирек чохха артых хоҷаңнабасым,
Миннең артых Катющиктiң чағасы —
Сын кӧрiглер салдап пирген чуғазын,
Хан Тигiрнiң тӧстеглерi оңназын!
Романның пу хаталғаны толғастың
Сылтаа пiр ле! — Наукаҷа хағастың,
Ил сизiктiг чозахтарны хостазып,
Чудап парғаннар сағызы-хахпазын,
Хохтабызып, сын парыс пiдiрлерiн
Сал пирерге Ӧкерҷе кӱстiглерiн! —
«Тадар тiл» чаны-паарының iзиинең,
Килкiм кибеллег ямбы кiстебинең,
Хан Тигiр чылтыстары мӧгi ооғы
Сисче амды Тадар табанның чооғын! (27 апрель 2021, 676 бейтов)
Че, хығырығҷы аарлығ, хатығластың
Парчан хыризы нооҷа хылҷығастығ?
Хайдадыр аның хабырғазы хазы? —
Парчан орта нандырығлар сын аазы
Чирдегiӧк таңмаларҷа ойлазар:
Парчан полғанда пары-пӱкӱлезi,
Чир тоғылахти чолынҷа ойладып,
Кӱн ибiре планетелар кӱрлезiп,
Ноға-да пик тутчалар чуртас идiн,
Оттар ползын, хурт-хоостар, кiзi киизi
Ноға-да ла, йа, тоозылбас чайаанҷа
Чӱгiрiп ӱкӱспинчедiр алаанҷа!
Оох-теектернең кiзi пiрiгiстерi
Талалып, артыспинчадыр iстерiн
Iткiс кӱзi сылтаанда (ам пiлчебiс !) —
Алты пар сари хоолай ӱтебеебiс.
Мында пазох ил Сизiкке кiрчебiс:
Парчан пар Хоолай толызын кӱсчедiп,
Ил толымнығ хан Тигiр тығымнары —
Галактикалар чарых чылтыстары —
Парчан парғали Хоолай «пулуңнары»
(чох сағызахтың хоостығ чурухтары)
Ил изiлбес тол парғаннар ис-саанаң!
Парчанында санирзың чылтыс санын?
Парчан хыйға ӱгредiг пiчiктерде
Санап адаҷаң чоғыл пiдiрлерi!
Ӏди таңмалап ағын сағыс сайын,
Хатапчабыс тадар хапхан ил хайиин:
Хан Тигiр ол — оох-теектернiң сӱннерi
Пар толымға тол парғанның кӱннерi!.. — (27 апрель 2021, 691 бейтов)
Хайзы хыриин «хырығ!» тiп чӱгӱртеечет,
Парчазында галактикалар теезi!-
Олох ла водородтар-гелий пеезi
От тамызып, чуртас чайапча ээзiн.
.
Читiнҷi хаалағ. Ноға Хан Тигірнiң чылтыстары парчазы тоғылах, че поохталчалар алғайға чағын чiли?
Мында пик сағыс сағылы ағалын
Ил Сиiзiгӧк ле хоостыра палғайын
Алар кирек. Пасхазы чоғыл мииске!
Кӧреелер зе, хайдағ чылханы изiп,
Кӱннер палғанды ноозын хуйухтанып,
Парчан хыризы ноодаң туйухтанып,
Ил тоғылахти, хыйырли чазан тур,
Устии чох чылбыраңынаң сустан тур?
Ноға парчан планета сулғуйлары
Ил кӧрiнместег ооғазах тағлары?
(Хан Тигiр, пiлдiстiг, синде кӧрчебiс,
Чир оох кiзi килтiгiн чох итчебiс)
Сын чанын хаап, пiлiс хатиин тайнирда,
Сомалазып, полты кирек чазирға: (28 апрель 2021, 700 бейтов)
Пурнада син сурабыс чарых сағыснаң:
Хайдағ сылтағ, хайдағ андағ кӱс сабыснаң,
Хайдағ «холлар» кӱннернi тегiлектир?
Кӱс — пар! — чаразып, сағысты илектир —
Паза пiрсi изерiзi кӧлектең,
Сыға салғадағ: хайзызы ӧзектең?
Хайдаң килче кӱс салымы салғааны? —
Кӱн паарынаң тасхархызыр толғааны
Алай тискерли алынча хуйағы:
Кӱн паар позы тартынча халбағын?
Тартып? Ӏдiп? — пу тоғырның хайзызы
Орта чарлап, Кӱн салынча айнызын?
«Посха тартып», полған полза нандырығ
Чайаан чахталған ноо-да ла ордылығ,
Ордыс таңмаа чахталғаннарның саны
Пiр ле килкiм ил поохталыстың чанын
Кӧрер полғабыс чарых чылтыстар чох!
Ӱзе-хара, ус парған, тартыстар чох !
Ам аннаңар чир дее пiр таласпинаң
Чымҷат салааң сын сағысты халбинаң:
Парчан хыринаң тоғылах сылтазы —
Тиңни салған Хан Тигiрнiң толғазы: (28 апрель 2021, 710 бейтов)
Аймах-пасха галактика халбағы
Пӱктеп парча пар чирібіс унағын!
Халас итчең чымҷахтың ачытхағын
Холдаң холға тастап чи, тоғылағын,
Ус хол тимнепче «мееспегес»-халастар!
Че, хығырығҷы, ам кӧрдің: унахтар
Парчан хыринаң «сохтырып» халбаха
Пір тоғылаахха чыыладыр толғахтап!
Мыннаң пасха таппассар сынның чанын,
Мыннаң орта пілбессің кӱннің чариин!
Амды паза пір пар сурығ изере
Тӱн нандыриин сын сағыпча ізеніп:
Ноға парчан кӱннер чалбахати чадып,
Табахха тӧӧй осхас, хан тигір хазып?
Хайдағ сылтағнаң «блиналар» пысчалар? —
Парчанынаң тиңни, нооза, хысчалар?
Мында кирек хоос сағыстар салғағы!
Хан Тигірнің галактика пулғағын
Ситкіп кӧрерге полызар… масхаҷах!
Ол кӧрінмес полар кирек, чуғаҷах!
Ам одырчабыс аалҷыларнаң хайызып,
Пірее тойда… «масхаҷахтығ»-лар прайзы!
Ікі холға оларны тудынчабыс!
Кинетін не суум-саамға пастырчабыс:
Тура істінҷе учуххлап парчаны,
Пос шарлар чіли ідісклеп, салчынып,
Аар-пеер сунып па, аахтазып, учуғып,
Масхаҷахтарнаң шалысча тудызып!
Ниме полар ол «шарларнаң масхалығ»?
Полған на шар, масха теңзе махалығ,
Тігеер учуғып наарылар пасхаға.
Пірсі пазох хатығ шалза «масха»-наң
Кӱс чох ойлап, чоллахтарны кілирдең,
Пір блинаға нинҷе-де тус иртпинең,
Хатығ шалдырыс соонаң тӱзең ноолығ
Пол парчатыр пулғахтығ чорых соонаң.
Сағыс чариинаң пілчебіс пілісті,
Киртінҷектерге пирчебіс піс кӱстіг
Пар кӧрігні, арса, анда кӧрерзер,
Ил поғыраах галактика кӱннеерліг
Ил ай-пораан путхахтары иптеніп,
Айланысча чоллахтар пір кірленіп! (1 мая 2021, 731 бейтов)
Хатап, оох-теектер чыынып, пытыраза,
Оларның чоллахтар толызы таразып,
Анда-мындар ойласча маңзыразып,
Ӏтклеп-сасхап, пос хоолайҷа хахлазып…
Чӱзер хати кірленніскеннең соонаң,
Муңарлап таа (санап кӧрдек, учёнай!)…
Ил мыҷыр-маҷыр пытырастар чолы
Айлан парча пір саринзар ла «холы» —
Пір кӧрімніг пол парча кӱннер ооғы —
Ана андағ галактикалар хоозын
Пирче піске ил Хаббл телескобы…
Саназы чох ол «блина»-ларның оды!
Амды за, минің хығырығҷым аарлығ,
Пілчезің син — нименең кӱннер паарлығ? —
Нименең тоғылахтығ кӱннер оозы,
Планеталар алчабыс пеер сын хозып!
***
Сигiзінҷi хаалағ. Хан Тигірнің ӧӧн тӧстеглерінеңер тыытхан оңдайнаң хаталыс чооғы
Нимезе, аарлығ хығырығҷым минің,
Хатап салим тапталған піліс инін!
Тадар тілінде хабынған наа сағыс
Киректепче хоза-хоза пик тағыс:
«Хан Тигір» тіп чазаан тӧстег пілиинең
Наукаҷа роман тіп хоос хылииның,
Сынны сыннаң киртіп артых пізиинең,
Ил Сизікти салчам чӱрек ізиинең! —
Пар наа сӧстер таңамаластығ сур чаны,
Мында полар сірерде кӧп сурҷаанар,
Че толымнығ наукаҷа тӧстерін
Хан Тигірҷе салчам илбек кӱстерін!
Пастағызы тӧстеглернің пірсізі —
Ил Хоолайның хостасчаа чох сӱнізі:
Хыризы-пазы чоғыл пу иннегнің!
Хайдар даа алты саринзар китегнең
Сын чорыхта, пос сағысты ойладып,
Таппасың сиден сабылған туғладын!
Паза итсе… хатығ тіп теен хуйахтар,
Пос Хоолайға сухпас кирек хахпастар:
Тибес, хайдағ-да ноозы игірелче,
Континуум тус-хоолайнын пӱктелче —
Пу сағызах Эйнштейнде тӧрееннең
Амғы чонның чут сағызын изелтче:
Сын сағылы пір тамҷых мында чоғыл —
Ил Хоолайның парчан тузазы-толы —
Хатығ нимее пирерге постығ орын,
Халбах ніскее тарадарға пар чоозын,
Ил Хоолайның сӱңӱрі чоғыл иилерге!
Ам, чізе… Хан Тигір пілиин тиліп,
Ӏкінҷі сӧзі сабылча туғластаң:
Ил Хатығлас (материя!) адастаң
Тепклен килче изере пар сын аазы:
Анзы, тізең, ил Хоолайҷа тус азып,
Мӧгінің сизік парызы хылиинаң —
Тӧреені чох ил тоозылбас ызиинаң —
Хыри чох ӱтіп Хоолайны парчазын,
Салча піске оңнастарның хурчазын:
Ил Хатығлас хатырынып толғанча! —
Оох-теектерге сулғалынып ойнанча!
Пулар, тізең, кӱснең илбек сынанча,
«Халбах» тіп чуға чайығнаң сағланча!
Тӧстерін піс кӧрчебіс «мағанитте»!
Че Тигірде іткіс кӱзі сағ иді
Парчан нимені тағып тігіретче,
Ол санда галактика кӱзетче!
Халбах нименің танығы-хахтазы:
Ол «масса» чох! Оох-теектернең пасхазы!
«Дискретнай» тіп адаҷаа чоғыл аның:
Парчан пӱкӱл, пір ооғы чох ил ании!
Толғап парчанны, чағып, хатығлапча, —
Оох-теектернең хада-пірге салғалча!
Полған на чарых, чарии чох фотонның
Халбағы пар! «Хыризы чох» оңнонаң
Пілер кирекпіс Сизікте полталап:
Кізі халбаа Хан тигіҷе ойлағлап
Пір дее чирде, ордызының ортада,
Успинчаттыр, «чох полған»-ға ардатып.
Полған на тірігде пар чылтыс чарии! —
Пу хоос сӧстерге тӧӧй осхастың сари
Хан Тигірҷе чазапча ноо даа халиин!
Мына хайдаң килчедір кізі хазии! —
Хан Тигірҷе чазалған ил Халбағы
Пісті тутча… кибеллег пастырчадып!
Мына, нооза, Хан Тигір тӧстеглері! —
Пу чардыхха сағланылған сӧстерім:
Ил Хоолай, Хатығлас паза… Кибеліс —
Мыннаң артых таппассар Сын кӧглезіс! (3 мая 2021, 773 бейтов)
Тоғызынҷы хаалағ. Ноға кибеліс Хан Тигірнің ӧӧн тӧстеглерінің иң аарластығ санына кірчеткеннеңер оңнандырыс
Чикперте тартхан сағыстығлар саны,
Кізі! — аданып, табыстығлар чанын
Анда-мында чумаартча кӧп изебін,
Че мин салчам кибелімнің илбегін:
Хан Тигірні харап кӱн ӧтіркеенең,
Сустар салчабын — сӧзімнің сур кеенін! —
Чир тоғылаа кӱрелдіріп чоннарны,
Кибелдіріп Хан Тигірнің чолларын
Пірдең холлап, таллап иң артыхтарын,
Он даа салаам санап полбас хуттарын!
Іргегі пар Лукрецийні адирым!
Паза тыннығ паза кемні хатирым?
Хан Тигірнің сын чазадын пілбееннер,
Хан Тигірге чут сағыс ілдірбеннер!
Арса, пот, аннаңар пастағның аниин
Кибеллеске тартчам хатанып хаалиим!
Кибеллеске тартчам артых хыйғаны,
Кибеллегде тутчам пузухти тайиим!
Амды изере чоохтың пӱдірҷеенін
Кізее хайчам, илбектер кӱзіҷеене!
Пістең артых хыйғаны пілінминіп,
Хан Тигірнің тӱп чоғын сизінминіп,
Чылхабысты синепчебіс аңнардаң:
Чир чанында , тирең суғ хыраңнарда
Пістең артых, кӱстіг истіг аң чоғыл:
«Парчазы прай… кӧрглезе дее таң чолын
Кибел салбинча сӧс сілиинең хоостап!» —
Мына мындағ чут сағызахты оостап,
Хоғдай парча сӱт ээмістіглер ханы,
Хайзызы кӧп… пілбин Хан Тигір чанын!
Че саны пар чозахтар аниин тарып,
Парчаны пар полчатханда сын хазып,
Ырах кӧрзе, пахлаза чылтыстарзар,
Мӧгі хазаны хойии хулбустарзар,
Анда тӱс чох сіртли тӱзер саңмайах!
Пірее полза чут парыстығ аңмайах
Ол даа сурар: хаҷан-пурун чыллардаң
Ил тоозылбастағ тигірҷе чулларда
Пір дее хаҷан полбаан чуртас — ізиинең?!
Ээ, чох! Пу чарых сағыс ағылы сізиинең
Мин дее оңарчам тоозылбас чозахты:
Мӧгі адалған чылтыстар узахта
Полар кирек тӧӧй арах кізілерге
Пірее тыннығ хыйғалығ ізіҷектер!
Андағ пол парза хығырығҷы минің
Ағалының сын кибірінің ині
Таңма сабар чӱрексістіге таарлап:
Хан Тигірҷе субалысчадыр ааллап…
Иске кірбеен, кӧске сырбалған хоостар, —
«Тағ ээзі» тіп ол… кӧміскезі чохтар!
Сында, тізең, іткіс кӱзі синнерін
«Тағ чоны» абылап пілче… тимнерін!
Кирек полза, чуртидырлар тӱптерде,
Кізі читпес чир чазығы ӱттерде…
Хынза, килче пу чир халыхтабинаң
Пірее чылтыс піске ырах ызиинаң! —
Ил чарыхтығ кӱннер аймаанаң сағы!..
Табах осхас аттар мӱннеглеп, сарып,
Ил Хоолайҷа олар мӧтеп читчелер,
Кізі хылиин китезе істесчелер:
Чир чарыхта ікі азахтығ оохнаң
Кізі аданып, сағызын пір похти,
Аңнас хылиинаң сағыланып алып,
Хан Тигірні бе абылирға чаалап,
Тӱстер кӧр парча ооғазахты чыынып,
Чир тастыхтарзар учуғарға ыынып… —
Пілчебін мин. Мағаа ыс пирген чоохтап
Ил Сизік хут… Хан Тигірҷе сын хоостап!
Аң хойнынаң кізі ам даа сыххаллах:
Чир чиизізіп, ил чаныбыс пысхалах
Хан Тигірнің Халбах кӱзін оңарып,
Табахтар чӧргіс оозынаң кӱр хаалап,
Ил Хоолайны ӱтирге прай хыринаң!
Чіг сағызыбыс пысхалах Ил ізиине!
Кізі ам даа пала син киртінҷекте:
Піліс кӧрбин, ағаа сал пир имҷекті…
Ол «Мин!»-мін тир, че тигірнің ӧзеенде
Пала чіли ол хоостапча Кӧрҷееңні:
Кем-де ағаа ам даа полча Хадағҷы:
Кем-де ағаа ам даа чӧрче Улағҷы:
Син, кӧр, кізі! Алаанҷа ла полбадах!
Хан Тигірде! — чуртапча ол — Адаҷах!
Чарабастарны хаас хурнаң чыртчадыр!
Оңнағлығларны паарсап… умзупчадыр!
Чыртып ӧскен паланың сағыс чарии
Ил Хобыра, олох ла табыс чазығ:
Хан Тигір «ад» тіп хорғыдар чоннарны,
Час сағызынаң сааладар тоңнарны… (3 мая 2021, 817 бейтов)
Че ибіркінің хоостап чухулларын,
Сынға таппасың сағыс артыхтарын,
Мӧгі чозағын тайыҷаң тайахтар,
Чох пол парча оох-теектерҷе унахтығ:
Тӧреені чох Чайағ киректебинче,
Хорааны чох іліг ілегленминче!
Че пар хайхас… кибеллестег киреенде —
Оох-теектер чыынып, ізіглес идеенде,
Чайапчаттыр Хан Тигірнің хал пайиин!
Хайдағ полза кізінің артых хайии —
Ол Сағыс ил!.. — Чӱрексіністер чайых!
Хан Тигірҷе кӱн тӧлі аны тайып,
Сибер тутчалар ноо даа пар иннегні,
Ол санында… пу даа кибел-істегҷі:
Сын сағыс ол Чайағ осхас тӧстіг,
Парчан Хан Тигір анынаң кӱстіг!
Че сағысты пӧлер кирек оңнонаң —
Холға ала кибел Сілии хыңнозын
Тутхлап па, хазырып пірее хатиинын,
Алай, итпезе, тизіктеп ізиинін…
Ноо даа хыйға ухаанҷылы полбастағ —
Худай тіңер, пар тадиин ур полбассар
Пірее чаймахта хатығлас порастап, —
Ил сағыс парчан миистерде хуластап,
Ойлидыр аймах сағылы ӧңнернең,
Че от чіли кӱр хабылып оох-теекнең,
Таппасар ағын сағысха тутхастар!
Че, йабыл, сағыс хабыны-хахпастар
Пілчедір хайхас сарынны пазахтап,
Сӱре киле, пічік пысча тахпахтап!
Полған на сағыс наазы — хатығласта!
Ол одырчадыр миисте, час хағаста,
Пу даа компьютер ноозының пулғаста,
Кибел сағланча жанр наа чуғастап!
Підір саннарын кӧріп, ямб тапхлирға,
Мисет нимес… ил сағысты алғирға! —
Ордызы пар, орнызы хатығласта —
Че миис ізии палғалызы туғласта
«Масха» тізем… «масха»-наң ол хуластап,
Пар сағызах ардат полбас пулғастап!
Нимее мында чӱрексініс чӱллерін
Киртіп, салдап, порастығлас ӱннерін
Чара тартчам хатығ иннегнің сӧӧлін,
Ил сағыстың чуға кӧр чӧрчем кӧӧлін?
Сылтаа пір ле: Хан Тигір чозахтары
Ил Хоолайҷа таразып, салбыхтарнаң,
Тӱрлеенінең чайапчадыр хайхасты! —
Ил Сағысты сулғанчанчатхан айдасты
Хыризы чох кӧп хабынча пар Хоолай!..
Мин дее пілчем: сӧстер чӱреенең тоолап,
Тӧп-тӧӧй йаңланча тигір тӱбіндегі
Сілии хайхастығ Ноо-да кӱніндегі…
Ӏдӧк ле сӧс хайхастарын сӱрізіп,
Чапсыс ӧзегін тағыпча тӱннезіп!
«Пірлезім, чалғызаанмын» мин тібинчем!
Орта сынны мында ікі итпинчем!
Тіріг чуртас оох-теек осхас чозахтығ:
Хан Тигірде аймағынаң толғахтығ!
Мыны піле паза сурии суранча,
Паза изерізі пар миисте туғыланча:
Пар сағыстарның чапсырхастығ пайы
Хайзы салча сын чанығластығ хайын?
Ӧң хоостағнаң алай ба кӧгҷінинең,
Чӱгӱрӱк пе алай кӧріг ниинең?
Хайҷы хайлааны, сӧс узы артиины?
Кемге тӱсче ил сағыстығлас ині?..
Пу даа чапсых істезігліг пар чоохха
Ӱлӱс тӱссе мин хабынарбын поохти!
Амды, тізең, салтарымны хысчабын:
Хан Тигірҷе алтамнар хазырчадып,
Чарлап, пістеп, пірлег істег кӧрглеенде,
Хан Тигір теен пілінізіс ӧзеенде
Хатир кирек матлама пар тӧстерін:
Ил Хоолайны пастап адим кӧптернең!
Анаң изере Хатығлас тахтанам,
Анзы, тізең, оох-теек, халбах хаптана
Ил тоозылбас хазаныбыс пызилығ:
Алты сырли, алты санап хырилығ!
Оох-теектернің пірлескен аттыстарын,
Пілігҷі Менделеев хабыстарын,
Мында сағам пӧлбинчем артых оохтап,
Піск чидер Хан Тигір пӧзиин хоғып,
Адап саларға ӧӧннерін, кӱрлерін:
Парчан нимее сылтағли чуғ кӱстерін!
Пілер кирек: оох-теектер теелістері
Ӏткіс кӱзі тіп таныхтығ тӧстері!
Ухаанҷыл Ломоносов мыны таанаан!
Сағамғы ла улус ноға-даа хааннап,
Чіг миистерӧк ноға-да алынминча,
Ӏткіс-сасхыс кӱстер ле тарынминча…
Мыннаң амды за, хығырығҷым аарлығ,
Хан Тигірҷе тӧстеглестерні аарлап,
Артых-пуртах хос чоохтарны тастааң ма?!
Мыннаң мандар Сын чанығлас тартааң ма? (4 мая 2021, 864 бейтов)
Онынҷы хаалағ. Хан Тигір «табахтар»-ынаңар
Мыннаң мындар Сын адын сӱректирде,
Кибелiс салып сӧзiмнең кӧглирде,
Артых хылиимны Сағыссар ойлатчам —
Хыйғазы пар кибеллернi туғлатчам:
«Сiлiг» солалған кӧӧлiг сӧс хостозын,
Ил Сизiктiң тузазынҷа хостазып,
Пiр ле таңма сабарбын пу трактатха:
Кiзi полза, аң синiнең улғаатхан,
Хаҷан полза сӧгер кӧп чылтыстарны,
Анда тарап, харап айдас хуттарны,
Артығын хаап илбектiглер пасхазын,
Оларнаң хада чоохтазар полтазын:
Хайдаң сыххазың? Ноо кӱннiг-чирлiгзiң?..
Хайди «табах» учуғысча? — пiлiзiн,
Хынза ол чоохтир чазыт тириин азып,
«Че чаныңның чудааны ноо син?» — хазып,
Орта кӧрер, синир Сiлииңнi назып!
Кибел пасчааң хылииңны артиин чазып,
Кӧрер ол, сыныхтабызар Чӱрееңнi,
Хайдағ ни иптiг сағызах тӱрлеенi
Кӱн чарии чiли хоолатча Чайаанҷа?
Мыннаң артых ил Сағыстар алаанҷа
Хан Тигiрде чох таа полар, пiлчебiн! —
Мына нимее романны кӱзӱпчебiн…
Пар чооғымның сындыры хатығ сӧзiм:
Хан Тигiрде чуртас кӧрчеткен ӧзiм,
«Табахтар»-наң хуластана хал хоолап,
Саннары чох ойласча Сағыс суулап!
Ноға-ни?- пыспаан сағыс тохсынминча:
Чирде олар пiснең тiл алыспинча? (5 мая 2021, 879 бейтов)
Парчанны прай ӱтеглеп чӧрчеткеннер,
Кiзее хайбин(!) хол пирiспеен — ӧткiнi?
Ысчабыс нооза радио салғаағын
Парчан кӧк тиңiс тоозылбас унағы
Полған полза сынап хыйға оңдайлығ,
Ызарҷыхтар пiске артых хоғдайын!..
Ниме тiҷең? Ыңааҷах осхас табыс
Кемге кирек? Iҷе пасхадаң чағыс
Ине-ағадаң ууҷаға, туғанға…
Че сын кӧрзе, хан тигiрлiг «ада»-быс
Удаадаң артыхти пiсте хончадыр:
Кӧр-кӧр син Илюмжиновтың чоох-чаағын!
Чой чох ол чоннар чазығы хыринын
Аза тартып, пар чанын читтiр пирiп,
Чӧпнең сыххан килген ол НЛО-ға:
Парчан чоннаң тоғазығны сын оонаң,
Пiлiзiзiп, сиберли иртiреелер!
Олар, тiзең, кӱлiнiзiп (кӧрчем мин):
«Кiзi ам даа тимде нимес.. час сағыс!» —
Тiп суулап алып, чарығын час салып,
Сӱт ээмiстiг тӱк чох iкi азахты
Сух салғаннар хатап Москва тузахсар…
Ам позың, кӧр, о, хығырығҷым аарлығ,
Син дее нинҷе хати, чуртазыңны тың аарлап,
Парғазың пiрее арығзар… чӧптегнең,
Хыйғалығ обезъянаға сӧлегнең:
Ӱгрет салим… кибелiстер пазарға,
Пiлерзiң-ал ыр-сарыннар саларға!
Аңнарның чуға миизiнiң сӧӧк хабы
Тутпинча, нооза, Сiлiглес сур чанын!
Кiзi полза, ачыныстағ палаға,
Пу даа роман ирте полар олғанға
Пiлерге полта ноозының чымҷаанын,
Ниме мында Тадар Табан хайхааны?!
Че, хығырығҷым аарлығ, хати тыыдып,
Чардығымның ил чазығызын хыыда
Туда пирим пар Сағызым пiлиинең:
Хан Тигiрде кiзi артых хылиинаң
Ил Сағыстығлар чанылығ илееде!
Хаҷан полза… оларнаң пiр кӱлеетеп,
Галактикалар тоозылбас саннарын,
Кӧрербiстер ах чарыхтығ суннарнаң.
«Табахтар»-да халбахтығлас чуғуны,
Ал чӧрерлер Час миистiгнi усхудып!
Хайди пiрееде чазых НЛО-лар
Кiзi истиин хайхатча сыңыролап:
Кирсан-аҷа, пардах син кiзiлерзер,
Иптеп сал пир: кем ноолчадыр Сын ээзiн?
Хайзы кӧрче Хан Тигiрнiң чулларын?
Хайзы сорча хара чир пурхахтарын?… (5 мая 2021, 904 бейтов)
Пу хаалағның полтазын амды тоозып,
Істег трактаттың Сын чолларын хоостап,
Ил Сизии пар пірее табан Поэтке,
Хан Тигірҷе чӱс чӧріп кӱр кӱлеетте
Хыйға улус аймаанаң пілізерге
Халчадыр кӧп оларны істезерге,
Кибел саларға моорсынып, ухааннап:
Чалахай пар ах Сағыстарны танып,
Чир адынаң «Кізібін!» тіп молҷирға,
Киречіге трактатты пу пізирге:
О! Пар полған пісте хынығ ухаанҷыл
(Арса, сірердең ол? Піссер килгеннең аалҷы?..),
Хан Тигірні пахлаан орта харахнаң!
Чіг игірні тӱзет чӧрҷең унахта!..
Он пiрiнҷi хаалағ. Хан Тигір чозахтарының піліс хабы алай ба сағыстар чоллахтарының пастағлас изерізі
Кемнең тӧреен кибелдіріс чолларын
Пу хааалағда адирбын артыхтарын!
Хайзы, арса, чіг сағынар: Сибдейек,
Пос сағыстың таптанызы-сӱгдейін
Мында таңмалап хоостапча кибелнең —
Сын чоғыл тіп, сӱгімі чох істегнең,
Чумарт парча хырт чох улус чымҷаағын,
Тадар чонның хайзы-пірсі алҷаағын…
Че сын киреен киречіге саларда,
Сын адының тімелізін чазарда,
Пурнап пастим иң ӧӧнінең! Худайдаң?..
Хан Тигірім сын чаны пар… алғайдаң!
Аннаң іскем сағ тадылығ мӱнін,
Аннаң пілгем сын сағысты пӱдін!
Кӱн чариинаң мағаа ол чойланминча,
Час сағыстаң мағаа адайланмича!
Аннаң ползаң пілерзің артых парыс!
Хада ползаң сизерзің артых сағыс!
Анаң, чізе… сын хабыстығ кинделер
Чоннар аразы оғазы ӱндегліг
Чайалчаттыр хал табыстар инегнең!
Мында кирек ил сизіктіг синнеглер:
Полған на таңма халынын хастағлап,
Сын изірезі тадиинын тайнағлап
Полбинчаттыр полған на теедег… аалҷы,
Сынны кӧрҷее пол парчаттыр… ухаанҷыл!
«Ноға іди?» пасха кинде романда
Пір чазырбин сал пирерім сынаанҷа,
Сағам, тізең, изереде — Катющик!
Виктор табан, сиденнеп тигір-ӱӱчік…
Ил тимінең сал пирген сыннар азығын,
Мына хайдаң Сибдейектің сын пазығы!
Хайдаң пілче? Хайди пілче? — сур табыс
Поларлар кӧп пыспаан чоннарнаң чабыс,
Че Тигірнің сынын орта пілерге
Маң чохтанча чир чоныбыс тілирге.
Орта пілиин артығынаң сайрадып,
Кирек чылхазы Изінің хайназы:
Чӱрек полза, Сын чазығын тутчадып,
Пар логиканың тӧрт чозаан ухчадып,
Тузаланарга кӧбізі пілбинче,
Хан Тигірнің хыри чоғын ӱтирге
Кирек полчаттыр алынҷа чылхаҷах —
Трактат таптаҷаң халыннығ хыҷаңас!
Че ӧӧн сурии трактаттың пу мындағ-ал:
Ноға Сибдей Хан Тигірні хахтағлап,
(Хайран ол позы физик тее нимес-ос!)
Хыйғассырап (он азыра пілген-ос…),
Нахлан парча чозахтарны чазағлап?
Тыхтан парча, полар-полбас адағлап,
Олған синдегі Хоолай ӱті чохты
Хыстып парча постинаң уйат чохты? —
Полған на, теедег, бейтінде махтанып,
Пос посха Хан Тигірҷе хоғдайып?
Эк, хығырығҷым аарлығ, сынап таа чи?!
Нимее ни Халбах хағынын аптаачых
Час парчам улус алнында сӧстернең
Наукаҷа чоллахтары тӧрееннең?
Сынап, итсе, мин пазырчам пірге ле:
Сын теенінің Сын чооғы пар, тӧрелі!
Мыннаң артых пірдееге пазырбаам-а!
Мыннаң артых Худайны алынмаам-а!
Хан Тигір, тізең, миис тастых тӧзегліг,
Ол хоос нимес пірее кинде ӧртегліг,
Хайда илбек чайааннар артых саны,
Хара чирні ах чарытча ил маннап!
Хан Тигірге хоп чоохтан алай тоғыр,
Алай ба чойырхап ала пос соғым
Нинҷе син анда хойдып хазанны,
От ибіре чӧрерзің кӧп алданып,
Ілииң іліп, хан санынаң чазарзың,
Хан Тигір сым… Тадар полза, азанзаң,
Олох ла салтар сари пір парчанға:
Хан Тигір ол оох-теектігнең сулғанған
Хойрал-чӱгӱріс хабыс чылтыстарның,
Арада ол… Кибелі пар хуттарнаң! —
Кізі чайапча медиа-романны,
(Тадар тілнең Піліс артиин толғааны!)
Суғдур пілбеен тадар табан тайҷызы,
Кӱн чарығының сарынҷы хайҷызы!
Амды за, аарлығ хығырығҷы минің,
Пілчезің син: пос сағыстығның изін
Сағаа иптеп чазап пирер Хан Тигір! —
Синде полза, чӱреексінгенің игір…
Тӱзет син аны Хоолай-пілістерге,
Халбахти парған оохтығлығ кӱстерге!
«Хысти-хыризы чоғыл» піліс алып,
Пас чӧрчет син Хан Тигірҷе кӱр алып! (8 мая 2021, 955 бейтов)
Он iкiнҷi хаалағ. Піліс чоллахтарының сӱзӱні
Эк, хығырығҷым минің, чоох сӱзӱнін
Сал пирерге кирек, адап кізізін!
Пастап кӧрген, хал кӧрінген пічиинің
Сын ээзінің, Катющиктің хыниинын,
Наукаҷа Сын парыс трибуналын
Ютубта салып алынҷа каналын
Чарлабысхан сӱрексіс сағыс изін!
Аннаң пілчем кӧк тиңізібіс киизін!..
Мына хайдағ ол кӧрімі каналның,
Кирек полза, «тілег»-де пас сал адын:
«Научный трибунал» тіп, «В. Катющик»,
Хан Тигірзер анда полар сын «ключик»!
Анаң, чізе… Михайло Ломоносов,
Кӱчін табан! Хыйғазы тигірозос:
Ӏткіс кӱзі пар кӱӱледе чарлаанын
Ӏстег пічиинің сыылада толғааннаң
Кӧрерзер аның Эйлерге ысханын,
Латиннеп хойығ сағызын пысханын!
Хоза сылтағлар чолында адирым
Лукрецийні — Поэтті мин махтирым!
Хайдаң ол, йабыл, сағыснаң читкен-ал?
Мағаа ам даа пу чарыхха кинен-ал! —
Пӱлес тузы чир тоғылаан кӧргелек,
Хан Тигірзер Гагарин пар килгелек,
Анда, тізең, хайдағ-да ла «поэдек»,
Хан Тигірнің чозахтарын илееде
Чарлабысхан орта піліс ӱтиинең!
Кибеліске сал пиріп хал кӱлиинең!
Аннаң, нооза, мин хобырып ил сағыс
Хатан турбын тадардинаң Ӏл чазып!
Салтары ол мағаа ам пу трактадым!
Хан Тигірҷе часхан осхас Халбағым! —
Чӱреемнің минің тиңісче сухсааным,
Сӱзӱні пар Сын теенге тоғсырхааным! (9 мая 2021, 972 бейтов)
Мыннаң пасха учёнайлар адирға
Сылтаа чохта, кирек чох таа сулғирға,
Хысхаҷағас наукаҷа трактатха:
Мында киптелген, сӧзімні улғаатхан,
Хызыр таңма изерізі салаадаң
Санап пирим пазох! — Хан Тигір хадыл
Тӧске салчам, тӱре, илбекти сарып,
Парчанны прай пірге ала, Пір адын!
Хан Тигірнің зе пӧлілгенін кӧріп,
Ил Хоолайҷа ил Хатығластың кӧзі
Ал-алынҷа ароналып ам хаалир,
Хыйғаҷағас кӧстеглерні пу танир!
Ил Хоолайның холға тутчаан полбасты,
Полған на пала таныпча ус-пастығ!
Че Хатығлас ідӧк ле пір нимезін
Кӧрерзің синніг игірі кистімін:
Халбах чалбаа ырахха кілебинче,
Хырығ тутчаа ағаа чир пілдірбинче!
Оох-теектігнің пірлезіп чуғуннарнаң
Кӱн чарыхтығ чир чабыс… сулғуннары!
Пу син килген Сын тамырын тутханын
Кіречілир сӧстерімнің ухханы:
— Ӏзе, — таңмалир ачын сағыс сағыл:
Хан Тигірні Сынға салтыр сӧс тағып!
Ӏскер чоннаң кибеллестіг чоллағын,
Хал ямбынаң ол бейтептір унағын!
Паза артых ноо алыбы киректір?
Мыннаң хыртчам чон алығы кизекті
Ӱс алып пар чоннарға Сын ӧзектең:
Лукрецийні чыл хоостыра кӧлектең
Сығара саап, Михайлонаң чазапчам!
Оларынаң Катющикті хатапчам!
Сибдей, тізең, кӧлек сылтаа пол чӧріп,
Кибелінең ах чарыдар кӱн кӧріп! (9 мая 2021, 989 бейтов)
Он ӱзiнҷi хаалағ. Трактаттың тузазынаңар.
Чӱреем толча! Хан Тигір синҷе хоолап,
Сын чорыхтаңар хоос сӧстернең суулап
Хати-тапти наука салтарларын,
Кибелнің дее пар чазыт тыхтағларын
Кӱн чарых чіли миистерде ойнадып,
Трактадымны тохтаат кӧрим ойладып:
Хакас аданған тӧлінің полтаанда,
Баин илбек ухаанҷылның чазаанға
Хостым изере чазыхтығ улғаатты!
Наукаҷа синҷе сағыстығ хакастаң
Пик одырып, пурладарбыс ил сағыс!-
Тадар сӧске пол парды килкім парыс!
Хакас тілде Солбаны таңнар чариин
Ухаанҷыл Моисей кибелге сарып,
Кӱр ямбынаң чортып тадар Сілиинҷе
Хан Тигірнің парчаны пар пулиинҷа
Чарлабысхан чоннарға артых сӧзін!
Кӧглебіскен «Хыныс!» тіп чӱрее кӧӧзін!
Чир паарында парчан пар тартыстарға
«Кізі хынызып… чиит тус артыхтарнаң
Хоза хылыныс чоғыл!» — тіп чарлааннаң
Сарнап пирген піске Баин, ухааннап!
Амды, чізе, мин дее ол кӧгнің кӧӧзін,
Ӏстезіп, кил, Хан Тигірнің ил ӧӧнін
Сал пирдім-ал илбектіліг Чайаанны!
Чуңах кинделер хазынып, хыйғаны
Табарға амды чоохирым ол — тоғыс!
Муңар чыллар тубандағы кӧп чорых
Сынны кілеп, нинҷе чон астыхханын,
Саннар сыстир адаза прай ухханын!
Че піс амды — тадар улус хайхазы! —
Хан Тигірні хатап синеп, чайхазып,
Сын халынның пілчебіс тохпахтарын!
Амды саларбыс чазых тахпахтарны! —
Трактыдыҷах кибеллеп йаңылааны
Хан Тигірнің чозахтары сулғааны:
Сибдей-табан! Сын сӧзің пар Сілиинең
Чоннарға астых парғанын… иптиинең
Сӧлеп пирдек ах чарых чылтыстарны!
«Хайди, ноға, хаҷаннаң?» — хулбустарның
Тохтат сал артых чооғас пузухтарын!
Олған синнең пар сағыс узахтарын
Пілзін тӧллер Хан Тигірнің сын чолын!
Мындағ полған Тадар Табаннаң пӧгін!
Че, хығырығҷым аарлығ, алғыс сӧзін
Сағаа алғап, синнең туғлапчам тӧзім:
Син чох ползаң, кемге дее мин пазарым,
Кемге паза пар сӧзімні чазарым?
Халған іскеркі бейтімнің алғаанын
Ил хазыхнаң, ах сағыснаң артчам мин…
Тадар табан Сибдейек, хайран позым,
Пастапчабын пасха романда хоозым!…
Ӏзеніснең анда сахтирбын сині
Хан Тигірдең чирге хара кӱр иніп… (10 мая 2021, 8: 42, 1016 бейтов, )
ХОЗЫНДЫЛАР
Амды салчам киречi пiчiктерiн! —
Кибелнi тыытхан сын тӧстiг сӧстерiн!
Катющиктiң пар хозымы махалығ,
Син хығыр кӧр ол диссернi махтағлығ!
Хан Тигiрнiң сайбал парбас кӱстерiн
Анда кӧрерзiң ӧӧнi пар iстерiн!
(Катющик Виктор монографиязы)
Паза пiрсi пiр моорсыныстығ алып,
Ам даа халча илбектiглернең халып!
Михайло Ломоносов ол хыйғааҷах!
Iткiс кӱзiн салдап пирген аҷааҷах!
Ситкiп кӧр-кӧр, полған на таңма тағып,
Латиннеп пирген Эйлерге сын салып!
(Ломоносовтың Эйлерге пӀчии)
Изере пар паза пiр ат махачы
Кибел трактатха идiнiп салачы,
Ағаа кӧстене кибiрнi чазапчам:
Поэт ползаң, Ил Сизiктi хазапчам
Кибелiң синiң кӧӧдiрiлiс кӧӧне —
Наукаҷа сал пир сын сӧзiн сӧӧртеп!
Лукрецийге мин хозылдым кӧлекти:
Тадар табан латиннең пiр ӧзектiг!
Ӱзiнҷi кем? Сағам чӱрек кӧрбинче,
Оох-теектiглер Хан Тигiрнi пiлбинче!..
***
Иң соона салдыр салдым алғыс тадиин!
Сӧстерiмнiң пол парза хайзы ании
Хайхас iзиин адапчам чағын арғысха!
Худай синҷе мағаа ол таныс табыстығ —
Хынғаным минiң чазыттығ… Галина!
Кибел арали табылза «малина»
О, хығырығҷы, пiл: хурсаамның чаны,
Парчан аймахтығ чиистер тадиин танып,
Чайаан чiли тимнеп пирчең артығын!
Хыныс сахтаали… ипчiнiң чапсығын
Часхырынып киректепче кем дее!
Ол санында чылхай Сибдейек тее!..
Тох тоғым чох трактаттар тӧребеедег,
Галина чох Тадар Хан… тӧс кӧрбеедег!
***
«Кикофф» тiп пар паза пiр хынығ сӧс,
Мағаа ол таныс! Ленаҷахтаң — тӧс:
Нинҷе ол минiң чаным «хыйыхтаанын»
Мында сал пирем сағыс алғыстааннаң! —
«Ахча пiске Сiрердең кирек чоғыл!
Роман кирек пазарға Сибдей-оғыл!…
Кибел кирее… ахчадаң артых пайы!
Ахчаа сiрер… полбассар хазыр тайып!
Роман! Роман! Кибелiстiг романнар!
Тадар сӧстер анда ползын хайнааны!!!»
***
(наукаҷа трактат сӧстерi тозылча)
