Роман кизектерi
Хан Тигiр чоллама чӧрiстiг, кӧрҷең харахтығ, исчең хулахтығ кӱре-тыннығ тадар чонына чайала парчатхан кибелiстiг пастағы медиа-роман.
Кiрiс
Чуртас ізии чамдығы соода парып, (01)
Чӱрек хылииның ағынын піле тура,
Тадар табан кибеліс ипти салып,
Сӧстең сӧске артығынаң хысти саба,
Пурунғылар хыйғаларын аданып па,
Амдығының алаамдырын хати ала,
Пастабысты, илбектіглерге кӧгізіп,
Пос посха ӱтертістіг роман.
Тадар чонның амдығызының кӧбізі
Хакас тілнең посты хуйахтанмаан — (10)
Килкім саннығ чоннарына хостана,
Пос тілін саңайынаң ундаан.
Хайзы, тізең, кемге полза хоптана,
Пыролап, кил, парчан ибіркілерні,
«Тӧреен тілім – хайран тілім !»- алдана,
Пала-пархазын орыс пілігӌілерінӌе —
Москва ӱттеріңӌе чӱгӱрініп, чалғана,
Китеп чӧрче хыйғалар ізіктерін…
Сала кӱлӱгестері зе, сананып,
Компьютер чирі чидіп кініне,
Туғаннарға, web-money — нең тузаланып, (20)
Пілбес сырлығ ахчалығ кӱзінең
Тадар чонны сала ӱрӱктірче:
«Электронка» теен нимені тӱзінде
Ол тӱзебеен, че сағыс пӱдірче:
«Мин ХАЗНА тӧстирбін… Интернетте !
Хыйға апсағас Сорос ӱӱп пілче !
Саны чох илбек ахча — ізебте !» —
Тадар табан чіг миизін ізітче…
Мағаа, тізең, хайран чалғыс поэтке
«Постмодерн» теен тусха киречее (30)
(Пос посты Сӧс синіне илектеп)
Андағ тылаас кибелні тірітче !
Че матыр сӧстер ағынын сӱректеп
Пастир киректе алданӌаа парох:
Иң пастап, чазап талбах чӱректі,
Хыр сапхалах пас харазы оох
Тадар табанның миизін ипти алып,
Ӱр тахтанминаң пазырам амох:
«Сойан тағлар хырлары Сыхпа паары !
Тыттығ хырны аданып хайди даа ! (40)
«Чазой» тіп ойымны салиӌах таа кӧр парып !
Илбектіг чоохха кибірли ам даа !
Хыйғы сала кибелепчем піди
(Пу сӧстер чӱреемде хаӌан даа !):
«Ин пастағы тӧрееннең полған — Сӧс сілии !
Сӧс сілиинің хыйғызы полған «Сибдей !»
Сӧс сілиинің артығы полар… Сибдейдең !.. «
Пу сӧстер изерізіне моорсымаан кидей
Хакас унахтаң табылар илеедедең,
Че… чазырбин за чоохтирбын: Сӧс Ээзінең (50)
Хылыс чіли хуйахтанған сӧс ағынын
Илбек Баиннің холы читірген —
Пурунғылар салған нымах аймағы !!!
Мағаа олар килкім иңні полған !
Мынаң мындар строкалар чӱгӱртерде
Пичелде дее нимес, че сағысха тӱсчем:
Парчан чонны хати ӱрӱктірерде
Илбектіг Дантені сала хостас чӧрчем —
Ӱзерли чол чӧлленген хобылларда
Тадар табан хуйағын ма кӧрче ? (60)
Илбек Баин Пурунғызы чылларда,
Пос позына ызых хуйах кӧр чӧріп,
Кибелістіг романын пик чазирда
Тӱгдӱр хазах поэтке хул даа полып,
Тимде полған тадар сӧстернің ағынын,
Пудурғы «ямб» кибеліс чориин хобырып,
Сӱректедерге, соонзар даа хайбағынмин…
Сибдей ползын (алай, итсе, пасхазы)
Че «соом туйух турзын» тіп пурунғыдағы кибірнең,
Тадар сӧстерінең палғап роман полтазын, (70)
Хан Тигірге киречілеен: «Мына —
Солбан иртезінде тоғазығның салтары…»
Сибдей, тізең, хыстырып хатына,
Часхы килзе, малларның тизек-арығын
Хырып… чӱрек ӧлӌең ол аалның чызына.
Че хат чахии — хазинаның мал арығы:
«Ап-арығ чадын хой-пызо-інектерге кирек !..»
Тадар поэттің Сӧс сілиин, Ил сағызын
Оңнап, піліп пе, сизініп кӧре — поғдархирға
Хат чонының пірдеезі сизінмеен. (80)
Іди сала орайлатчам, аал ибіре чӧре…
Амды пастапчам пу романны… Мин итпеен
Хол тоғызы мин дее чох іріпче
(Хазаа мал арығын кем не кӱзіп пілбеен ?),
Че пу сӧстер изерізін Сибдеек пӱдірче
Хайбағына олох ла Ренессансха:
Пу даа чирде тадарда тӧріпче !
Тус теезі хоостыра читче амды… хакасха
Пурунғы Дантени осхас илбек хылыныс —
Хакас тілі тепклен киле Ээн Аастаң, (90)
Кӱлімзіреес Сибдеектің тістеріңде хыстынып,
Чарлап тур Сӧс кӧрбеен тадарларға піди:
«Чил чорыхтығ Ах сағыс пар пораадына алтана,
Чир ибіріп, кинделерні ніндіп, ызиин хахти,
Сӱре килче Ил Чазы салбыхтарынӌа
Муңар саннығ сӧс ооғазын санап…»
Іди сӱректеп килген оох підір чолларымӌа,
Хати-хати халбастана пас чӧріп,
Сананып таа, арса, алданчам Чир-Чайаанға:
«Тігі чирнің Ил Ханына син пирібіс чахығ — (100)
Сибдей тіп тадар оолның кӱр хуйағын
Ардадарға, тибес, ам даа сала ирте !..»
Мин зе — оортана Хан Тигірнің алғайынаң —
Чатхан хылларын теертіп тілбірим,
«Им-том ползын ! » — тіп чоныма сарним
Чӱреемӌе, паарымӌа ойлаан сӧстер ызиин…
Ӧӧн сурығ…
«Роман сылтаа нимее полҷаң?» — ноғааҷах
Пiрее туста, арса, сурастыриин салар, —
Хыйғааҷағас оңарар: пу тиктең нимес!
«Роман полтазында — амғы нымах хуйағы! – (110)
Ол сизiнер, — че… чиит улус оңмас,
Изере чiзiле килчеткен пiдiрлер унағын;
Анаң, чiзе… олаңай ла арғаас тӱгi
Пил-оорха сыртыларынҷа тараан:
«Кемге кирек кибел улуғсырхозы?» —
Хыйа тастир Сибдей палғаан полтаны,
Хараа-кӱн ӧӧрткiлiг ухаанҷылас тӱзiн
Нимее салбас! «Кiзi чуртазы – тозын!
Маң чоғыл-ал!.. Мағаа хурсаамның суун
Суғарып таа, ахча сыйли читкен ползаң, — (120)
Туза! Андағ чахсаа мин дее чазарбын стол!..» —
Хайди-да, пот, пiди сӱректетчедiр хол
Чуға пiлiнiс сағызахты сӱӱп…
Че тууп уған чiли сӧс халынын хапсаң,
Ирткен чылларға тимiрленген чон,
Ил амырын таллап, тығылысча ундар –
Хан тигiр чолынҷа субалысча! Хайдар? —
Чапсых сурығ хыниинаң хыйтлатча,
Че — ноо нимее?! Хайдағ андағ тайма
Сократты тартыстарға тартыпча? (130)
Платон ӱгренҷiнiң хыйғазын хычытча?
Илбек философ Аристотельнi хада!
Ухаанҷыл Диогеннi… бочкаа одыртып
(Тадарлап «бочка» ноо полды ни, йастра! ),
Пiрсiзiн — Александрны ! – сӱрче
Кӱн чарии осхас Кришназар улап…
Илбек Тайма, хайдағ-да толғап ойын,
Ноға-ноға тахтан тур иргi позына:
Онар-чӱзер-муңарлап хыйға оғын
Чазандырып, киптеп, киндегледiп! – (140)
Тадараларзар хойлар чiли сӱрче!
(Алай Сибдейге ле iди пiлдiртiпче?)
Парчан адалған ма, адалылбаан улус,
Тайма хазанында пулғастырылып,
Чiбес-тоспас алғайында пызырылып,
Пiлiс хатиинаң пирiлче пiске –
Хойлар сӱр чӧрчеткен тадар истiг кiзее…
Нимее кирек пудурғы «Метафизика»?
Олохтаң даа маллар оттап полбас,
Чiбес, испес, чӱрек хаппас ол… «пизика». (150)
Сибдей, тiзең, мал пайына хайбаан,
Ис суғ-малҷылар хазында тӧреен полза,
Ноға-да ла сарнирға тартылҷаң –
Кiчиҷегес Ис суунзар чӱгӱр килiп,
Чоллахтанчатхан пулбыростың ағынын
Чӱреенде ол хыңнандырып пастаан:
Тайға iстiнде кӱӱлесчеткен прай тiрiг
Кӧглерi… сууҷах салғахтарынҷа толғанып,
Ӏрiмҷiгес хылларында ойнанып,
Кӧрҷең пол парған оолағасха сиип, (160)
Пызып, хайнап, тапсағларға пiрiгiп,
Пӱдiр пастааннар сарыннар аймағын.
Олған тузы ах чарыхсар хайбағынып.
Арса, аннаңар, тапталча пу… роман?
Тадарда даа чуртапча нооза чазыт! —
Тадарлар даа тутчалар поза паан
Ил ағынның хыйғазын сӧснең чазып!
Ӧӧн сурығның узарадылғаны
Iзе, тӱктенерге, сӧс поохтадып,
Кем дее полар! Кем дее пiлер кибеллеп, (170)
Уум-аам аразында хырт ямбты-даа изерлеп,
Чазап, сӱрерге жанр полталарынҷа –
Пiрее сӧс вуз-тығ ползын киизiне сулғап:
Анда профессор Карпов пiске чоохтир
Хайди глагол, тiллернiң чоохтағларында,
Сӧстер хаталызын пиктеп, иң соон тудар, —
Кибелiсчее — тузаланҷаа анда!
Пiстi, тiзең, роман iстегҷiлерiн
Пасха ухаанҷылзар — Бахтинзер чӱгӱртче,
Аннаң артых, парчазы толдыразынаң (180)
Чӱрексiс-миистiгнi паза соң оңнабаам,
Паза чапсығына тоғазығ оң полбаан! –
Роман iстi аймахти матырларын
Гомер салған пурунғы нымахтарынаң
Тиңнеп, синеп сағамғы ызыхтарынаң –
Роман хыйғызын эпостаң пасхалап,
Хыйға таңмалығ, сағыстығ ил тоғыс
Пу наазында мағаа учурабаан!
Мин дее, чiзе, хоңалтых тiлбiреезiмге
Киречiли сомнап салим кинденi (190)
(Мына пастағы, тирбiс, «медиа» хостозы,
Романның адынаң сурлана килген хоозы!):
Илбек Бахтиннiң чазыт сахлаттарын,
Изерiс изiн кимiрiп тайнаанынға
Наука улустарынаң iзестiг чолабит! —
Ил сағыстығ, чуға тыннығ хуттарын
Хайзы ухаанҷыл хам кӧре таппас,
Мында, тiзең, Сибдейек кинде хабынып,
Ирткен чылларның тадиина сулғана,
Сӧстең сӧске илбектiг хылых алынып, (200)
Хаҷан-да, чиитте, талбыраан чӱрее! –
Тадарларның пу чарыхха тӧреенiн
Киречiлир кирек таңмалығ ил чайаачы,
Роман хостозын тигiрзер улап!
Бахтин, тiзең, иптеп пирген кӱр кӧӧзiн –
Ил чооғыңны кибелiсти саларзың, тiп,
Чир ооғастарның харах оозы оохсын:
Хайдағ харапасхаҷыл… медиа-роман
Кибелiсти тiк салған Сибдей соолған!
Нымах iстiнең айылғанос Алып! (210) –
Мискебiн тiп, аданып, орыс чооғынаң
«Машина кузовына» алтамнарнаң хаалапчам,
Харбахтанып Бахтиннiң пӧзiк пазына:
Романның жанр хойии ил хазанында
Хазыр хайығнаң пызар аймах полталар,
Че чоохтирбын… сюжет чох полар, чох! —
Хат алығын толдырып беллетристикаа
Пiр салым даа салбаспын — андағ оох
Чоох-чаахтарнаң айғасчатхай «блондинкалар», —
Хыныс романнарын киптепчеткен улус, (210)
Сорах пiзiн китеен тӱмен аймағына
Чарба осхас ӱгрелiг полар тадиинаң!
Мағаа, тiзең, тӱскен пасха ӱлӱс!.. —
Хакастарға сылтана, чонның адынаң
Таңма сабарға Тигiр чоллахтарында:
Гагарин одыр салған ызыхти хостоны
Санға ала, ХанТигiр наа пiлiнiзiн
Чарлабызарға … библиядаң азырып,
Ӱгредiг – наа! Хылыныс – наа! Киртiнiс — наа!
Пурунғылар хыйығ хыйғазын сӱӱп, (220)
Пiр хобылға – романға сӧснең ӱӱп!
Мында мағаа хам-Ванга харах чох
Пирче ӱлгӱ, хуйағ артча, ил кӱс,
Ил сағыстығ артығын таллапча —
Пасти олох… кӧстерi чох Гомернең,
Сӱрiп ызых аттарның Ээннiг Аазын,
Хостааны соонына суни пире Баиннi:
Солбан чылтыстың хойнында хыныс
Тӧреенiнiнең чарлап парчан Чайаанға!..
«Илбек Ил Тигiрҷi – Великий Тенгрианин» – (230)
Сибдей салча паза пiр соң «умағын» —
Пастап салған пос блогын интернетте!
(Сағам анда ол… чалғызаан кӱлееттiг)
Тадарның азыр холынаң сығыра
Компьютер миизiне ойласчахан тапсағ-
Тапсастарның аймағын кӱре-хазып,
Адап, салар тузы читтi роман тiл-аазын, —
Сағбазы чазыдын саннаң санап пастирбыс:
Кибел тiннiң тын пазызы – ил ямб —
Пурнап ол чорыхты иң ӧӧнiне санирбыс! (240)
Анаң за: ӱс чоллағ строка ойғалыстары –
Пурунғы Дантенең кӧглес чайхалыстары;
Тӱгдӱр састығ хара сӱрӱннiг орыс
Санға кiрче! Сылтағли Пушкин адын
Онегиннең хости ӧңнендiрчебiс;
Баин-ӱгретчiмнi адирбын хайди даа!
Хазах табан тадардаң — пiр тандем —
Пiр хоостығ приницптi илбекти пӱдiрче,
Оларның iкi пизi чаҷын-ручкалығ:
Аннаң артых ил тирiглер кӧрбеен, (250)
Аннаң пасха Хан Тигiр читiрбеен.
Мағаа за тимiр миистернең айғазып,
Ӱлӱс тӱскен компьютер поза паан
Тiнiн тударға азып жанр наа:
Кибел чолларына путхап исчең-кӧрҷеен
Роман чазарға «медиаа» кӧсти!
Кӱлӱк Бахтин ах сағызын кӧргли
Сынға салчам романның танығларын:
Кӱндег пiчии ползын (алай — эпистолярий),
Арса кибелiс хобылы — сонет, (260)
Газель бе таххалузынаң хада,
Хынза тахпах, хазах частушкаа сабыхсып,
Ыр-сарыннар ӱнненiзер сах позынаң —
Чатханнаң ма за, хомыспынаң паарсазып.
Алай ба алып чорыхтарын сиип,
Усхундырып парчан пурунғыларны
Хан Тигiр чылтыстарыннаң хада
Умах саларбыс хайыбысты кӱӱледiп –
Ол даа оңдай хуйахтанғаны пар!
Кирек полза, хат айығын иптеп, (270)
Хыныс чозағы чодаларын хоостап,
Ырых ызиин – «махорказы хатиин» —
Чыс хабына, саларбыс наа ойнас:
Сибдей мында пiрдеенең туртухпас!
Пар позы тiрiг хайынызын хаап,
Салар роман ызых сӧстернең чаап!
Пiрееде Навои кiрче уйғаа –
Хырлары пис салаалығ (пис поэма!)
Ызых хылҷии тын-паарыма сыхча:
Ортын Ӏскерi кибiрi оңдайын (280)
Тадарларға, арса, артчаң хоғдайын! –
Пис алыптығ нымаа чох полза – оох,
Чох-чоос синнiг пол парчадар ил пайы,
Хал ямбтың даа туда чӧрзе тiн тайиин!
Япон чоннарның танказын хахтап,
Тадардинең салҷаң ма, таң, хатап?.. —
Аймах сырлар сурлан тура мольбертте
Чӱреем толча ил парыстығ иретке:
Компьютер хоостағлары, йуу, илееде!
Сомналған стих, тiрiг строка толғалызы, (290)
Ӱннендiглiг кибелiстер пулғалызы,
Кӧрҷеен сани алза – ам… видеопоэзия –
Наа кибiрлiг ойғалыстар киптелiзi,
Харах сомнары суурылған изерiс
Кӧрҷее-исчеенiң-хығырҷаан толғап…
Пысчаа полар пу… медиа-роман !!!
Сағаа за, хығырығҷы, аны сызырҷаа –
Оңнап алҷаа чiг мииске артылча,
Пiлҷее: тадар табан тiп аны толдырған!
Хан Тигiр ойығы парчанын сундырған! (300)
Хайҷы паза Поэт — айтыс алны.
Амды сын чоохтың азығын хахтап,
Пурунғылар хуйағын хыймырадып,
Хайда полза ээн-аастазын сулғап,
Пастапчабыс чозахти айтыс чоох!
Кемнiң ырых арали салылғаны хоох
Чуға полза, мынаң мындар парбаңар:
Хайҷы чайаачы алыбы-тӱменi
Паза пiрсi илбеенең сығызар!
Талбах чӱрек кiстеенiн тығырар,
Чара тартар! Хайда полза – чуғар: (310)
Хала парзар иб ээлiг чалғызааннаң –
Посуда тасхахтары сыңырир,
Чатхан полза, хылларынаң тартхлир,
Уйғу пирбин чiг сағыснаң сасхлир:
Нимезi полҷаң, йастразы пу… соолған?!
Хайҷы, Поэт — Хан Тигiр палалары,
Тайма чирнiң илҷi оңдай хуллары –
Сӧл чазы чирде сағыстар тарадып,
Ӧңнiг-сiлiг сӧс хоостарға путхадып,
Чуртас чоллары тартылған iстернең, (320)
Чатхан хыллары алығын алғи,
Нымах ызиин киптебiсче чӱзерлеп! —
Чох полғанға тын хабынын суғар,
Полбаанынға полғанын таптырар,
Читi хылны читонынаң хадар,
Читi кӱннi читонға читiрер,
Сӱрмес полза, алтоннаң сiлiглир.
Талбах атты талбағынаң толғир –
Хырдаң хырға чир ойызы iзиин
Толғадып, кил, хостозынаң парир!… (330)
Поэт, Хайҷы… алай хайҷы-поэт,
Олаңай ла сӧстер ойназы, — тирзер,-
Че Тиңiсче ызладылза сонет,
Хайҷы кӧңнiн ил хабын даа хассар,
Он тӧрт строкаҷа сӧлiнген хоос чолын,
Хостап-сӱрiзiп аарда даа таппассар!
Шекспирни бе, Петраркани ползын,-
Хайҷының аазынаң чир дее чухтыр полбассар!..
Нимезе, артых чооғымны тохтадып,
Илбек пiр соң тартыс киреен саларда – (340)
Хайҷы Поэттең тоғыр айтызарда,
Мин дее, таңмалап кил, кӧг алығын алчам:
Чорт парчатхан кӱр-ямбымнаң тӱзiп,
Ат алыстырып, чорығынаң позып,
Пасха кӧгнең узаратчам романымны –
Илбектiг Дантенiң дее хобылын тастап!
Хайҷы паза Поэт
Испеен ниме истіп алдым !
Кӧрбеен ниме кӧріп алдым !
Ис сууҷахтыӊ чар сол саринда,
Тӧртебе теен тағ хыр пазында (350)
Чайаан салған ӱлӱс хоостыра
Тоғас партыр ікі алып, таӊ…
«Истер кізее ікі чоох полбас,
Кӧрер кізее артых хоос полбас !» , —
Молҷана мында киртіске алчам,
Хахтана мин айтысха салчам, —
Кибелледiм хоостығ чоохтыға,
Алдан кӧрим киртіс чохтыға:
Полған нимені айтып салыпчам,
Кӧрген нимені киртіп салыпчам — (360)
Пір тамҷых таа мында чойым чоғыл!
Пiр алтам даа полза кӧйтим чоғыл!
Ӏкі алып, тибес, адалығ чох ползын,
Улуғ алып, тибес, хуттары ус ползын,
Кибір сӧӧлҷігіне кибіс салынып,
Алып чорығынҷа чатханым хағып,
Алны алыбын Хайҷы тіп суулирбыс,
Кизін алыбын Поэт тіп ааллирбыс…
Улуғ чоохтың пар тӱнiгi-хонығы,
Тiрiг аастың пар тадии-азығы: (370)
Очых-одыңнығ хазанах паарлан тур,
Тигiр тайығы ӱгренең хойып тур…
«Истек, — тибес Поэт чоох азынды, —
Кӧрдек, — тибес хыйғы салыбысты, —
Ызых чоох iзии — тартысха нимес,
Хатығ сӧс пiзиин — урусха итпес,
Сағыс ағынның чалбахтығ чайығы,
Кӧгiс ханының кӧглестiг айығы —
Изi пар кiзее истiг чадых чох,
Сағыс пар сыны саны чох осхас – (380)
Поэт чооғынаң кибелiс чазылып,
Хайҷы хағынаң хайлаанның ағыны –
Хайзы аарлығ ни алтын чох паанаң?
Хайзы толымнығ ни ахча чох тайиинаң?
Кемнiң хайы-кӧӧ кӧбдинең хағыл тур?
Хайзының саа-кӧңнi хамҷыос хаас хур?
Хайҷы кӱр кӧӧзiнең кӧгли артых ни?
Поэт сын сӧзiнiң сыйии ызых ни?» —
Ӱгре оортапчатхан хайҷының тоғын
Сырли сайбабысхан Поэт сӧс ооғы. (390)
Харчи-пирчи сунған азахтарын хаап,
Хайҷы, одың чоон отха салып, сағып,
Солбан чаараан иир сарығ сеек сӱрiп,
Хайнаан суғ iзиин чаймахха урып,
Хайҷы чооғын поос постаң салыбысты,
Кӧгҷi кӧӧзiн кӱңӱр хайнаң хағыбысты:
«Чирi пасти пӱдерде полды,
Чизi пасти тазарда полды,
Ах тасхыллар ағарыбысханда,
Кӧк тасхыллар кӧгерiбiскенде, (400)
Ағын суғлар ағыбысханда,
Азырлап-сегiрiп чӱгӱрiбiскенде,
Ағастар пазы томылып, тарбайып,
Ӧзiбiскен тус полып чададыр.
Кӧлбейерде чир ӱстӱ
Кӧк отнаң чабыныбызып,
Ойым-оймахтарында,
Кӧллер-суғлар толыныбысхан тус полған.
Сыннаң пӧзiк Ханым чир
Тур парған чир полған, (410)
Тигiрнең тиң чалбахтығ
Ханым талай суғ ах парыбысхан.
Ханым сынны олығли
Ах чазаа чайылыбысхан
Хадарған мал чӧрiп тур.
Ханым сынның пiр саринда
Ханым сынны идек пасти,
Ханым талайны индiре-чохтади
Улуғ чурт салыныбысхан
Улғаат чир чадып тур ба хайдағ. (420)
Килкiм чурт орнығыбысхан ортыда
Ат ибiрбес Ах пайзаң иб турадыр.
Ах пайзаң ибiнiң алнында
Алтын сарчын тӧзiнде,
Тоғыс хулас суннығ
Хамағында тӧлеелiг
Хан позырах ат турадыр ба хайдағ.
Алын азах турар чирiнде
Ах тас тӧзел парған чадыр.
Кизiн азах пазар орнында (430)
Кӧк тас тӧзел парған чадыр.
Ах пайзаң ибiнiң iстiнде
Хадарған мал ээзi,
Халых чонның ханы-пигi,
Тоғыс хулас суннығ,
Хамағында тӧлеелiг
Хан позырах аттығ Хан Мирген одырып тур…»
…«Тохтаадыбыстах кӱр салааларны,
Хан позырах аттығ алыптарыңны!
Мин искен полғам пу нымааңны, (440)
Мин кӧрген полғам ноо ухаанҷыл,
Ардабаан сӧснең хулах чуунған,
Илебеен иснең чӱрек изiнген,
Хараа чох ууҷа чазағ нымаанаң,
Хараалар азып чыллар хыйғазын,
Хан Миргеннiң ӱс кӱн тимненгенiн,
Ӱс кӱн арғаазын хада сӱмненгенiн,
Салған полған синiңӧк алныңда,
Иптеен полған пурунғыох чоохта!
Нимезi пар мында синiң аазыңнаң? (450)
Хайзызы мында синiң сӧзiңнең?
Ноо толғалҷығы полды синiң кӧӧң?
Ноо сӧс хоозы полды синiң ӧӧң?
Хайзы чорығына пасты синiң адың,
Ноо хал алығынаң полдың позың алып?» —
Поэт кiзi кӱр хылиин салды,
Тартыс чооғына хырт чол азыбысты!
Хайҷы кiзi чатханны аар иттi,
Кӧгҷi iстi хыртысха кӧӧп килдi,
Хайлап суулапчатчаң ырах чоох нимес, (460)
Кӱӱлеп салыпчатчаң ызых хоос нимес,
Андағ даа полза нандыриин салды,
Хырттығ даа полза алнын алын тур:
«Пурунда полған чонның азығын,
Алнында турған илнiң чазығын,
Хайҷы позым оох хайди тоғырлим,
Чатхан салып таа ноо мин оғырлим?
Полған ниме полғаннаң салымнығ,
Турған ниме турғаннаң толымнығ,
Алып изiнең хайди тиңнезербiн, (470)
Алып адынаң хайди мин чарызам!
Айдаң Арығ хыс алтын стол тарча,
Алып Хан Мирген чолына сыхча,
Ам азах алтында анда порастанып,
Ам арға кистiнде анда кӧлектенiп,
Хайҷы адымны андар сухчадам ма,
Кӧгчi позымны анда илет салим?
Кӱрлене килер ноом ол алыптар,
Тынымны хызар ноом ол халыхтар,
Истiг-чадын пирбес пу тiрiг кiзее, (480)
Халых тӧлiм турбас андағ алыхха…
Чарабас хылых ол минiң чонымда,
Идiлбес хылых ол минiң чанымда!» —
Хайҷы кiзi илебин дее азынды,
Кӧгҷi кӧңнiн пузухпин дее пазынды,
Iзiг чейнi оортап хурсаан чайды,
Хайнаан ӱгренiң чарбаан чiдi.
Поэт хылҷии мында хал хағылды, —
Кӧрҷең-исҷеңнiң хал тирии чазылды.
«Кӧрдек, — тiп кӧӧп тур iзiг чӱрее, — (490)
Истек, — тiп сӧӧп тур iстес киреен, —
Мына хайдаң нооза артых нымааң,
Мына хайзы нооза кӧптi чазаан!
Син, тiзең, аны хуу ла хобырдың,
Чахсаан сиссе аны прай ла алындың!» —
Поэт хал тириин тiзекке часты,
Кӧрҷең-исчеенiн алынға салды,
Компьютер аазы чатханнаң кӱӱлебiстi,
Тим-тимiр хазы илбекнең ааллап килдi —
Кӧрбеен харахнаң нымах ойналыбысты, (500)
Чазағ нымахнаң чатхан толғаныбысты…
Искен хулах искенге хайыл тур,
Нинҷе узах олған ибiрiлген,
Ханҷа харах кӧстер кӧйiп турған!
Хайҷы салған алыптар хылиин,
Иске хабынған ызых сӧс чiтиин —
Хайҷы артиин асханы ноозы пар,
Чатхан хылын сирткенi хайзы пар?
Искен полза, истеп халары кем? (510)
Чӱрексiнген сӧстерi ноода пар?
Илбегiнең чӧрген сын алыптар
Амғы тӧлнiң чӱреенҷе халыхтап,
Палғаан чечпезi ноо ханада пар?
Таптаан молады ноо хазаада пар?» —
Хайҷы кiзi изебiн изiн тур,
Чатханын, тiзең, тiзектең аар сал тур.
«Сӧсчi ползаң Хан Тигiр тадиин пир,
Хайҷы ползаң Ил Ханы ханын сал,
Хуруғ полба хоңалтых ӧдiк поос, (520)
Сағлығ ползаң хайда тӧстерiң хоос?» —
Хайҷы кiзi илектебеен чир дее ,
Кӧгҷi тiзiн ызырынмаан пiр дее.
Поэт кiзi тiзеен тӱзе турды,
Чырых хылиин пiрге пӱре тарты,
Хайнаан хал паары саан хахтабысты,
Хыңнаан хыл хайы паан палғабысты,
Кидер сунған чатхан хырин хапты,
Кӧгли килген сӧстер iзиин ойнабысты –
Хыйтли читкеннең илеңни турды, (530)
Ойға ойласханнаң кибеледi:
«Хан Тигiр чазызының тарғынағы чох чирде,
Хан Тигiр тоғылағы тоғылааны мӧң туста,
Парчанның пар полғаннаң алызығ-хойралығда,
Ах чарых чарылып, харалызып аххан туста,
Оох-теектер атомға путхалызып, пiрiгiзiп,
Илбектiг чачырастар кӱзӱрт-хазырт хағылып,
Хати-хати яңланызып, салғахтанып тимер,
Чуғ пiлбес оңдайынҷа iтклезiп пе, пырлахтанып,
(Сасхлаза-тегiлектене, нымырхаа тӧӧй харылып), (540)
Ортызында кӱн оос осхас галактикалар чарылып,
Хан Тигiр чазызынҷа пызыңнас хайхазынаң, —
Чылтыстарның тоозылбас хайнасханы чазалғаннаң
Илбектiгнiң сын хойнында ойнал тур чазыт ойыны…
Санны пiлбес, таңмаа хаппас хайдағ-да ла оңмас туста,
Салғах иннiг илеңнезi бе ӧӧркiлiг-тӱптiг синде,
Кiзi пiлбес, кӧстең кӧрбес мӧгiнiң таанмас саринда,
Хара ӧңнең Ах чарых суу улап кӧстеен сыр хоолында
Тӧреен осхас, сыстаан осхас Хан Тигiр тобырағынаң
«Пӱлес чоллығ» тiлге кiрген чылтыс аймахтың тозыны. (550)
Хайдаң килген, хайди сiскен кӱн тегiлектер саны —
Амғы пiлiс, амғы iстес ам даа олғанах синiнде –
Пос сағызын, пос хоостарын сынға санап, ойнана тур,
Хан Тигiрнiң мӧгi iзиин «Худай» адап хыңнана тур.
«Пӱлес чолда» кӱн оохтарын санап — чуртас читпеедег:
Полғанның ла чир тоғылаан кӧрглеп кӧрзе илеедедең,
Талай хумнары ооғастаң читпес пiрдең пiрге салза! –
Илбектiгнiң илбегiне сан сағыс сыдабас,
Хан Тигiрнiң мӧгiзiне, сур сағыс чiзiлбес…
Ана андағ ах чарыхтың Хан Тигiр тоғылағында (560)
Хат парған тобырағында, суғлан парған чарларында…» —
Кинетiн Поэт тохтабысхан,
Хыйғы салды олох кӱр табыснаң:
«Искенiң полза истирбiн,
Кӧргенiң полза хурлирбын
Хан Тигiрнiң чазых ойымын,
Хал сағыстың халых ойынын:
Харааллап-тӱннеп хағарбын,
Хайлап-кӱңӱреп саларбын
Пости полған Алып алығын, (570)
Хысти сапхан кибелiс чазығын…
Кирек пе ундар узарадып,
Артых чоохтың тузын тiмеледiп,
Мыннаң мындар хойралып одыра,
Тахтанарға артыхтанып-ходырылып?
Кӧңнiм-iстi хураалах сарын —
Кибеллеп пирим сонетке сарып!.. –
Чӱреемде кӧйген илҷi одын
Пирбеспiн пiрдеезiне — чох!
Полған на кибелiстi хобырып, (580)
Тадарлап ӱреннерiн сох!
Соғылған сӧзiн — мунзурухха!
Алғым чазаа сыхчадып — таста,
Тискеркi Ӏскеркiнiң чилi
Чӧpгic парыбызар ырах, арса.
Че полған на тiлбестег — сығырыс,
Кирек чоғыл хыйға тiллiглерге!
Холымнаң тӧреен кибелiс
Прометейни осхас ӧзелiс –
Че посха ла (мағаа ла!) тiпчем, — (590)
Илҷi оды… чир тамыс чӧрчем.» —
Поэт салған сонет кибелiзiн
Хайҷы пiлбеен хайдағ изерiснең —
Сӧс сооғынаң, арса, iзиинең,
Полтазынаң алай ноо хыринаң, —
Сӧс халығы мында ноо полҷаң,
Ис чарығын даа хайди сисчең? –
Оңарынып сизiнмин пол тур,
Поғдархызын алынмин пол тур:
«Килген чонның кибiр чазығы (600)
Хайдағ улусха тимнеен азығың ?
Пурунғы чоннаң — тахпах салымы,
Илбектiг улус чатхан хағынып,
Салҷаң полҷаң хараалар азып,
Хуйах тудына Миргеннiң Алып!
Син, тiзең, ынҷых суххан чiли,
Пiлбес кӧгнең мыны кемге ырли,
Ирнiң ирiдiп мында ирдеңнедiң?
Сағыс изiнiп табан таптандың?» —
Хайҷы кiзi ухчаанаң игiлiп (610)
Соған устиос сӧснең игебiскен.
Поэттiң чӱрее сiрлезе тур,
Кӧглес-айтыста халбасха тур:
«Истек, амды… пулбыроҷахты!
Тапсағластар хоңыроҷағын:
Дыр бул щыл
Тадарлап
Чыл пол тыр…» —
Орхаңнабысты сӧсчi кеенiнең.
Аза тарты кӧрҷең-исчеенiн, (620)
Суни пирдi хыйҷы алнына,
Сӧстер хыстып мониторына:
«Кӧрдек, кӧгҷi, пiдiрлер пiзiн!
Систек амды тӧстiктерiнең:
Хайда аффикстер… сызыролығ?
Чарғы даа салар ханнығ-оолығ!»
Кӧлегiне кӱлӱк кӧлендi,
Илбегiнең ис иленiбiстi,
Хазарта тарты сырай-сӱрӱнi,
Хызара килдi идi-чаны: (630)
«Пiдiр чорығында порастантум,
Пiчiк хығырҷаң пiлiзiм чох,
Хырала килген чыхчома
Уйадым хайнал тур, оғылым!» —
Хайҷы кiзi изi чохтанды,
Кӧгҷi кӱлӱк кӧӧнең чох полды.
Салғахтаныбысты алых алии,
Хохталыбысты ызых хаалии! —
Поэт ам даа стиғын салып тур,
Асхан-алғанынаң тапсанмох тур: (640)
«Тайғаның ниик тӱн тӱбiндегi
Тыплама амырның Ил кӧӧ
Хузух час торымы тӱклееннең
Хыр яңын тоғылантча сӧӧ…
Арса, мин аннаңар, хол салып,
Айманаң теертчем суғны Тӧӧ,
Чайаанның амырында оортап
Пiрее час торымның сын кӧӧн…»
…«Тохтаап турдах ай кӱр оол кiзi,
Сынап кӧрдек пу ханаттығны – (650)
Читi хылнаң кӧглес кӱӱлезiн,
Хайлабыстах чатхан хооладып!» —
Хайҷы кiзi тызын тыытчадыр,
Тахпах узы хылиин уупчадыр.
Тадар табан Поэт алығы
Идек тудына, хойнын салынып,
Чатхан хылынҷа ойладыбысты.
Салааларын хыймырадыбысты.
Пiрсiн тартынып, iргектеп,
Устиинаң хапхлап, орталап, (660)
Изере тарты поза паан хылнин,
Тӱзеде тарты яңылас сiлиин!
Поэт хати кӧӧн тахтана
Мыннаң артых паза салынмаан,
Хоза хыллығ чатхан хабынмаан,
Кӧрҷең-исчеен пазох хазырып,
Толғабысты ырҷы сағылын:
Ирнiң тахпаан искеннең хағып,
Iргек хылии чылииның сарыны (670)
Ағас хомызы тӧстең суурынды,
Ағлахти кӧг чазаа чайылды…
«Сарығ тууп маймаамны,
Сайға паспаанда суурбаспын,
Сағынған хызымны албаанда,
Сарығ чорғамнаң тӱспеспiн.
Хызыл тууп маймаамны
Хумға паспаанда суурбаспын,
Хынған хызымны албаанда,
Хызыл чорғамнаң тӱспеспiн»… (680)
Хайҷы кiзi миизiн изiп тур,
Чӱрек iстi чоғын тобыр тур,
Хайхаан тiзе чiг хайхазы чох,
Уххан тiзе пiлiс тоғы чох,
Артых-пузух паза чоох тутпин,
Анзы-мынзынаң ӱтеертiнiп,
Кирегi чохнаң сурағлап тур,
Тузазы чох чоох толғап тур:
«Ис сууҷаах тамҷаан амзааносың,
Тӧртебе сын тағ пасханосың, (690)
Сағаа олар хут пиргенос, таң,
Мынҷа син хыйғааң салғанос, таң.
Худай салған толығ толынзын,
Чайаан пирген хайығ хайынзын!
Тӧс Алып, кӧргенде, сӧзiң пар,
Кӧг Алып, искенде, хағың пар,
Хайлап-тӱннеп мыннаң мындар
Алғас сынын сағаа салыпчам:
Артых салымнығ санға сахлат салба,
Илнiң алығын сӧснең чир оохтатпа…» — (700)
Сӧстiң туйуғын тохтадыбысхан,
Айтыс-тартыс чанын чабырған…
Поэт тее хылии ынабысхан,
Азах узынаң хахтыныбсхан,
Тӧртебе хырның холларынҷа,
Чатхан артына путтарынҷа,
Хайҷы артхан тимiн салынып,
Пилге артчаң номе-ноо тудып,
Инчелер амды амыр инiснең
Улуғ чоох полған илбек Тиңiстең. (710)
«Айаным, айан, айан… ай-тидiр,» —
Оларны хооп парча тiгi… Хан Тигiр!
Поэт паза Хомысчы.
Иртче кӱннер, айларға хубулчадып,
Чыл даа асхалахтаң хыйғы килдi пазох,
Олох хылҷии – хыйғаны, таң пылазып, —
Амды кӧг тӧзiне Ис сууҷах тартынча:
Хан Тигiр пулуңнарын ибiр килiп,
Хусхун чiли ханадын хахтанча,
Чӧскiн iзiн хыл хомызынҷа чоостап,
Салаалар азырын тартып, iргек сиртiп, (720)
Хыйтлаах кӧглернi оох сӧстернең хоостап,
Тикпенi сегiрте хыллар ӱнiн тартхлап,
Палғаан ат чарысха салған чiли туғлап,
Кӧг-сарын чайылча, чiг городты сулғап…
(Испеен кiзi испеенге хомзынмазын:
Ах чаҷынҷа ойлап тур сӧс омазы,
Компьютерде зе сарын… тығылча!) —
Ис сууҷах хазы чарында хатап
Тӧртебе хыр пазох ла тур, сахтап:
Пудурғы сӧс ухаанҷылы – Поэт, (730)
Амды ил хомысчы хуйағынын холлап,
Нiндiп iкi хылның парчазы яңылазын,
Пеерiзiп, хайда полза ойнап-кӱлiмзiреп,
«Хайдазың-ал?! — хойларны хуйдура
Хысхырып, кил, — кӧглернең удура,
Хуйун осхас… кӧг-сарыннаң хада
Ноға миннең тӧстезерге хынмин,
Орайлат тур хырт идiңнiң iзии?» —
Хара пасхаҷыл ааснаң хыйғылап,
Поэт, таң, тирiнче, таң, ноо ниме итче. (740)
Андар-мындар халбастана пас чӧрiп,
Салаа устар изерiзiн пӧкче…
Паза кӧрзе, Асхыс чол индiредең
Кӧгҷi мӱнген чӱзер «ат» кӱс «хаңааҷах» –
Хызыл «Ферарри» — хуулада килче!
«Махтанҷығас!» — ниик сағыс чӱгӱртче,
Че… чоох iзиин пасха тим тiрiлтче:
Хан Тигiр ооғында Поэт алай… Кӧгҷi
Парчанға сағыс тӧрiтче, кӱсче
Ил чаны хабырғаа тай тайиин – (750)
Пiлiс iзiн сӱрiзiп, чӱрек кӧдiрче
Чоннарның: илбек… чааларға сӱрче,
Алай ба тоғырлас хылиин салдап,
Унадып, пос посты айабин хыйыхтап,
Чайаанның хойнында ойда чада,
Пiрее Тӧртебенiң хыр пазында тонда,
Азах тiзекке тебiнiп ырлир,
Кӧглир чудаан сӧстерiнiң ызиин,
Таңмалап игiр тигiрнiң хылиин…
«Пыром таста!» — чиде салды Ил Пас, (760)
Кӧгҷi, ил хомысчы айдас, хайҷы,
Салаалар теерптин дее хыл хоолатча!
Парчан чоннар чӱреелерiн аптаан,
Хай хайы аның Тигiрнi пулғаан,
Галактикалар тыыға яңылазып,
Хыл сарыны Солбаннаң пiр чайхазып,
Кӧрер-кӧрбестiң суулазын истiп,
Пу хомысчы хуттарға оң поладыр –
Тӱcтерiнде оларнаң кӧглезедiр!
«Хоттас! (кӧгҷi, хазанахты кӧр салып), (770)
Кӧргенде ле, таң азыра сын чоохха,
Пу син тимненгенi… Че, ноозы ам,
Пу хабызығ-харбазығда полар ни зе?
Хайдағ андағ ынҷыхтың чымҷылғазы
Хазабысты… Поэттi «iзiг» соохнаң?» —
Ил Пас аттығ ил хомысчы пастаан,
Чӱрек сiртлее кӧйтине чазынмаан,
Кӧп-кӧнiзiнең чоох iзиин пiзебiстi.
«Тохтаадыр, оол! Пу мӱнiҷектi оортабыс,
Хурсаабыстың кидейегiн киптеең – (780)
Салааларың саба чоллар чолахтир,
Ас чазығын нимее салбин ползабыс,
Сын сағыстар пiстең тизер ырах…
Пiске, тiзең, кирек тирең нымах –
Амғы тустың сын тадиинаң ползын…
Кӱс алын! Ил чолыбыс пiстiң полар ырах!!!» —
Поэт, кирткен алғайға ӱгре тӧгiп,
Тосхырып тур чиде салған ӧзӧгiн.
«Алғыс ползын! Амды… хыл хомызым
Хостас кӧрзiн салааларның тай тоғызын – (790)
Ил хоол ӧзеннерiн холлап, сынап,
Хан чӧрiс пулбыразын сыныхтап,
Чағ чаныбыстың чанын чалтырада
Ис-сағысха сығар кӧреең кӧг чолын» —
Ил Пас солалығ хомысчы-кӧгҷi
Сығар пастаан Хан Тигiрнiң ызиин –
Холдаң кирткен хыл хомызы устиин.
Iргек пiстiг, устығ, ортын, сымалчығын –
Салааларның изерiзiн ойладып, —
Тикпе хырын хыл сӧӧлгеннең иптедiп, (800)
Таптанмала, кӧместең хыймырана,
Тӧртебе тӧңҷе хоолап-яңыланып,
Кӧг табызы ам на тӧреен паланаң,
Хырдаң хырға ойнанып, тоғылана,
Ил чазы чирiнҷе тарап сыхты Ӧкер…
Поэт паза Хомысчы.
«Андағ чiзе… — чӱрексiндi сӧсчi, —
Хылларның тiтiрезiнде кӧгҷi,
Хан Тигiр туйухтарынҷа ойлаанос:
Кӧрген-кӧрбеен хал сағыстың тызын
Сығар сала, чағ-чааным чылытча – (810)
Ӧкерiнең хыл яңы хайлапча!»
Тӱрчезiнең салаалар чӱгӱрии,
Аттар тiнiн холда тутхан чiли,
Тохтабызып, ил чорығын хахтаан;
Ил Пас, тiзең, тызы пирбеен суриин
Поэттiң харах кӧрiзiн ӱтеп,
Холларның тамыр ағынын тутхлап,
Артығын хаап, хати амды тапсаан:
«Нимее син минiң чанымны сайбап,
Хан Тигiр чурухтарына путхап, (820)
Тӧзек чылиинаң ходырып истиимнi
Хай-хай чирзер узааным чӱгӱрттiң?
Олған тузы Ис сууна сундырдың?»
— Ырах парбин, сӧс ибiре чӧрбин,
Кӧстең кӧске, сыннаң сынға айт пир:
«Поэт хылии Ил Пас кӧгҷi ызиин
Азар ни зе (айтызына кiрзе) —
Чир кӧӧлбек кӧглеер кӧӧ,
Поэт салған сӧстерiнiң хырт ӧӧ,
Хан Тигiр яңылас Сiлиин алза, (830)
Хайзы артых? Поэт алай Кӧгҷi? –
Артиин сал тур сӧс ағынның узы.
Ил Пас амды сӧске тың хайнабин,
Тын алынып, чир ибiрiн пахлап,
Хан Тигiр пулуттарынҷа кӧрглеп,
Хан чолы хыймырахтарын чымҷадып,
Хал хомызын iдiп сала тискер,
Чатхан чазап, хай халынын иптеп,
Хати-хати салааларын пӱктеп, —
Кӱңӱр ӱннең сарнабысты, хайлады! (840)
Тӧртебеҷе, хыр пазында хахап,
Тiрiг аң-хус, хайхаза хыймырас тур!..
— Кӧрчезiң ме, — сала кӱлӱмзiри,
Ил Пас хати кӧк тигiрзер пахли,
Тапсабысты кӧкеесiнiн хысти,
— Чӧрген чоллар толғалғаны парох,
Ил хазна узағының аймағында,
Онар чаллама чалтырааны полғанох;
Сағаа, чiзе, хайдағ пиглернең чоохтаза,
Ӱлӱс тӱскен, тадар пiстiң… моэт? – (850)
Сӧстер пiзi-ырғағынаң улап,
Айтыс iзиин толғабысты сынап;
— Оңдай полған ни зе чон аазынаң истерге,
Айа iзiг сын сабыстар улаанын
Муңар чоннар аймағынаң сизерге,
Поғдаархасты, чӱрексiзiн истерге,
Махтас чылиин чiг идiңе пулғирға?
Хайдағ аймах театрлар сағаа
Хол сабыснаң… чыстанчатхан азааңны
Ил чахайах аймағынаң сулғаан? (860)
Алғым сӧстернең чаның чахсылаан?
Нинҷе кiзi, чӱгӱрiзiп хыриңда,
Хай хайына ӱгренерге полған? —
Кӧгҷi Ил Пас Поэттiң iстi-чанын
Хатығ тудып, хырт ӧӧдiнең пулғаан.
« — Сын чооғың пар! Хай Ээзiн дее кӧрчем.
Сынап, чон чанының ил санында
Муңар улус! Ил паарсазы – синде;
Мында пiр тамҷых таа талазии хайнабас!
Мағаа за адай Мойнахтаң пасхазы, (870)
Пiрдеезi хузуриинаң пулғабаан,
Пiрдеезi артых сағызын салбаан,
Талазығ чоғыл, чон хыйғазы – Синзiң!
Че… пар, паза пiр Хан. Паза пiр Пиг,
Анзы, пот, ам ноо ниме ни тир зе?
Хайдағ чарғы, пот… Анызы салар?» —
Поэт кiзi айтыс туғлаан толғабысты.
Кӧгҷi кiзi Ил Пас хараан устабысты,
Узаан чiли уйғузынаң хахтанды:
— Син… ноо пигдеңер суулап турзың оол?.. (880)
Чоннаң артых ил хан хайнаанын Кем
Орта пiлiп, кӧп-кӧнi сағаа чоохтир,
Сынны табар? Чӱреенең читiрер! –
Хайхап хайнабысты Ил Пас кӧгҷi табан,
Чоннаң артых кӱстiгнi пiл полбин.
— Чоннаң артых, чоннаң кӱстiгi пар, а…
Чалғызаан ол хайран позы, че хыйғазы —
Парчан чоннар даа пiрiксе… ағаа хаппас!
Чабалах чызыҷағына турбас!
— Хоттас! – Ил Пас, кил, ээреп хатхырған, — (890)
Чоннаң артых… Чоннар хыйғазын азып…
А-а, мин сизiнчем. Йа, йа… Чалғызаанынаң…
Артығынаң артығы… че… Хығырт!
Кӧрерҷiк ол ил Алыпты… кӧске!
— Тимдезiң ме? – Поэт амды кӱлче Кӧгҷее, —
Артығынаң артығы… Чалғызаанны!..
Мынадыр-ал! – Поэт… тыраңнап-сегiреңнеп,
Хам тӱӱрiнең сапхан чiли, хойбаңнап,
Андар-мындар чӱгӱрiнiп, тӱкiрiнiп,
Ӏрiң артығын пуруннаң сiңiрiнiп, (900)
Ниме-ниме кибеллеп пулбыранып,
Чирге напли сунғар сунча холларын,
Азах-холларынаң тырбаңнатча ундар,
«Йах-йах» тапсанчадыр, «йох-йох»-ланча,
Ырҷаңнапча анаң… ылғаағына хаптырып,
Азаныстар сӧс сыыдынаң толғанча…
Кӧгҷi кӧрбеен ниме кӧрбеен осхас,
Испеен ниме испеен осхас, ах тик —
Ах тос тартхан сырайынаң турча… —
Поэт-арғызы ноозын хаптырча тiп, (910)
Пичелене турча: пу ынҷых таң сынап,
Таң… ойын пазында хулғаатана полча? –
Пiлер-пiлбеске позы даа хахап,
Тӧкпес чiли турча харап-хайхап.
Поэт, тiзең, кинетiн не тура тӱстi,
Сурча: — Кӧрдiң? Ол … Чалғызаанны? —
Кӧгҷi, алаң асхан чiли, — Хайда? – тiп,
Кӧйтиин салчатхан арғызын кӧрче.
— Хайди хайда? Мына! Халбастан тур сах позынаң! —
Анаң на, кил, ырчаңнап сыххан кӱӱледе, (920)
Салааларын сунча Кӧгҷiнiң пилiнзер, —
Ол… синiң кистiңде, нооза! Кӧрчезiң! –
Поэт хатхырып, кил, пазох ла тегiлен тур,
Чир тобырах похсағында толған тур.
— Син, оол, артиинҷа ла полба, астан!
Артығынаң артығына санап…
Хайдағ-да пiл полбас… кӱстернi,
Хуйахтарны син пеер чир дее тартпа!
Олар пiске чарғыҷы пол полбастар!
Хамнар полза ла чоохтазар оларнаң, (930)
Че син, чiзе… поэт-моэт нимезiнең… —
«Мына-мына! Пазох ол кистiңде! Тохта!!!.. –
Поэт iзебiнең сығара тарты… кӧрiндес,
Сунча Кӧгҷее… «Ам кӧрiбiс, оң саринзар… –
Анда… Ол соолған! Хорыхпа! Кӧр-кӧр!»
Кӧгҷi хайди-да киртiнмин ам… кӧрiнче,
Кiҷиҷек кӧрiндес хараанда… чазы,
Хойлар анда оттап чӧрче хонҷииның,
Тағлар изерiзi хости — туралар,
Кiзi ооғы-хайынызы ноо-да пiлдiртче… (940)
«Кӧрчезiң ме?» – сурча пазох Поэт.
«Ээ, татай! Полаачыхтанма, аар ит!» —
Суна пирче… Хол кӧрiндезi ӧӧ —
Кӱн чарығы Кӧгҷi хараана чарытты…
«Мына, пот… нымысчызы! Кӧрзең, анаң» —
Поэт сунча Кӧгҷiнiң сол хараанзар,
Кӱн сустары — кӧрiндес «хозанын» —
Харах айтып, улапча кӧстер тӧзiнҷе…
«Кӧрдек, амды… ол… Алныңда турча!
Хойбаңнапча. Ол, йастра, хатхырча! (950)
Пiснең хада ол теелбек тее салча!
Кӧрзең-кӧрзең…» — Тохтааттах-ал –
Кӧгҷi табанах пу хаңалҷосха майых тур, —
Син чоохтир ползаң, чоохта, хойралба,
Тайҷы улустың чанын путхаба,
Кӧгҷi, Поэт… артығын кӧзiт: хайзы? –
Ыр-сарынҷы Ил Пас хыллар тартхлап,
Чатханының тутхластырча хылларын.
«Ээк, синi дее… Хараағың алныда
Ол сағылча парчанынаң, сын позынаң… (960)
Хан Тигiр аның ады! Искезiң ме андағ ниме?» –
Поэт хапты хыл хомысты холға… —
Сынны анаң артых, пот, кем ни чарғылир?
Нинҷе саннығ кӧп чон хылии аннаң артых?
Ам чоохтадах, айоол-кӧгҷi Ил Пас?
Хайзының чаны-сағызы пуртахха хабылбас?
Хан Тигiрни алай бы чоның аазыни?
Кемнiң сыны иң пӧзiк, туртухпас –
Чылтыс iзии алай ба чоннар сағызы?
Хайзы кӱзi иң толымнығ? Чiк чох? (970)
Чон ни ба алай аның — Чалғызаанни?
Хан Тигiрни алай ба Кiзiлер аймағыни?
— Хан Тигiрни, талазар ниме ноозы пар? –
Удур тапсаҷаң чоғыл Кӧгҷiни,
Чарас салды Поэттiң сағыс сағыннаң.
— Амды. Андағ полғанда… сағын кӧр:
Кӧгҷi хуйағын… ноо ниме тутча?
Нимедiр зе — Поэттiң торых сағызы?
Тиңнестiре… Хан Тигiрҷе салааң,
Иң пӧзiк чолынҷа! Пiс анынҷа парааң! – (980)
Поэт тартхлапча хомызах хылларын…
— Мына… тартчам алты-хыри хылны,
Ниме анда? Хан Тигiр ноо хуйағын
Хыл ойлаанға кире сундыр салған?
Адалча ол… «йың-йаң»-ның яңылазы.
Анаң, чiзе… Кидеркi чоннар кибiрли
«Йың-йаң»-ның яңылазын, аттар пирiп,
Таңмалап салған, кӧзiдiмге, «ля» —
Тӧрт чӱс хырых тiп герц ползын пу син,
Ол паалағнаң хулахха сыңыразын. – (990)
Поэт хати хылларны хоңыратча.
«Йың-йаң»-ның хыймыразы ол… кӧглер
Изерiзiн пӱдiрiп полызадыр.
Амды кӧр-кӧр сын сағыснаң хатап…» —
Поэт хыл хомыс чанынҷа пулғап,
Хыллар тынын пiр поох хутха тойлап,
Аттар чiли чӱгӱрдiрiп пастаан!
Ӏргек-устығ салааларны хостап!
Хан Тигiр дее плесет сал тур чылтыстарнаң,
Кӱн теелбегiн сал тур парчан хуттарнаң!.. (1000)
— Хайдағ илбек, хайдағ матлама кӱс
Хайхастығ Тiтiрестiң! – тiп чапсиин,
Улғаатырча Кӧгҷi Ил Пас чӱрексiзiн, —
Ханаттығлар кӧк кииҷе учуххчадып,
Тахтабызып, таңнап тур хомыс хооғына!
Чатхан тапсааны чызынҷах-толғахтығның
Чағ-чаанын хайылдырып, ирiт тур
Хатығ харсах тiстерi устығларын!..
— Орта! Талазығ мында чоғыл-ал, —
Поэт тохтадыбысты холы-тiтiреен, — (1010)
Че, чарыт, сағызыңны сағылдыр:
Сӧстiң… iзиин тиңнезе… Тiтiрестең,
Ам чоохтадах, хайзы хуйах илбектiг ни?
Хайзы хырии Хан Тигiрге иң аарлығ? –
Поэт хазабысты Ил Пазы кӧстiң пӧзиин…
— Хан Тигiр орынында арығли полбаам,
Хыйғазын даа синебiзерге чоғылбын,
Чолларымны ол минiң тығырбаан…
— Айоол, син улуғ чооғыңның пiзiн
Хойралтырбин, анда-мындар ал чӧрбе, (1020)
Син айт: Сӧсти алай ба Тiтiрести?
Хайзы артых? Иң пӧзиинде иннiг?
Хан Тигiрли аймахти сiлiг хоостығ?
Сӧс ағыны суғларыни алай ба
Пудурғы пу… чылан осхас хойрых,
Салғағы пар… хыл хомыс тiтiрести? –
Поэт хати-хати нахлан тур кӱр хылиин,
Ӱлгӱ хурын тутчадып — сӧс чiтиин…
— Че, тарынма, чағ-чаның путхаба,
Талазығның сын ӧӧдi ол… Хан Тигiрдең, (1030)
Синнең нимес, синде нимезiн сизiн! –
Сӧстең артых хурт-хоос аңнарда чоғыл,
Сӧске кiрген, ағаа сунған чир ӱстӱнде парчан
Ил сағызы – оңарылызы — тоғы!
Сӱт ээмчеткен iкi азахтығ холында
Чатхан хаға, нымах сала хоғдай тур ам…
Ил Пас! Хырт чонына кӧглерiнең сулған тур!
Час чоныҷаа хуйағынаң хахтан тур:
Мин дее, тибес, минӧк! Минде, итсе, парох!
Че… чазыттығ тайҷы хылиин салза, (1040)
«Йың-йаң»-ны хыймыраанынаң хапса,
Хайдағ нымах, хайдағ полта, ноо сағызын, —
Пiлiс чортханы поза паан тудар итсе,
Парчан Хан Тигiр ибiрiп, чӧр кил…
Че минiң пудурғы… сорағымның
Ноо узуны пар… чир дее чоллап полбасың! –
Поэт мында, кил, ээреп-сӱркӱңнеп,
Хатхырып, тоғылахтан тур хатап,
Чир тозынын кӧк тигiрҷе пулғап…
Анаң, чiзе, ағаа тоспин, пазох (1050)
Тiлнiң чiтиин ахсы орхаңнап одыр –
Кӧглер искен, чызың хапхан чоннарыңнаң
Хададаң пiрiгiп, муңар кӧгҷi пiр одырып,
Хададаң на хада салзар пiр хазыр
Хан Тигiрҷе улап ил Тiтiрестi,
Сӧс чох… син анда даа (хай тадиин сал!),
Сорағымың… узунын пiл полбассың!!! –
Поэт пазох тапсады кiдiреп,
Пазох тепклене тур, анзы-мынзын iтклеп…
Хан Тигiр дее пу тур кӱлiмзiреп. (1060)
Кӧгҷi Ил пас тапсааны чоғыл, одыр,
Сырайыҷаа хахпастан парған ходыр
Ах тос чiли тарт парып, хубулча –
Хырт сӧс iзии кӧк ханына сулғанча,
Удур тапсап, сӧстер изерi ооғын,
Ол чыып полбин ах тигiнең полча,
Чатхан хылларын аар-пеер тартхлапча…
Сӧстiг хайҷы полған полза, — анҷох,
Че чабыс чон тыннарының ил саны
Мында ағаа пiр полызығ полбаан, (1070)
Мында саннар хуйағы ал полбаан…
Поэт, тiзең, сӧстерi сыр чӧмезiн
Пазох пулғап, хази сапхан чӱреене:
— Истек, айоол, амды сағаа мин кӧзiдем
Сынның артығын! Ағылын пирем!
Сизерзiң син тахпах сӧстерi ӧӧн —
Хыллар тартпин чоллап пирем ил кӧӧн!
Сӧстерiм не изерiзiн – ките!
Ситкiп таңмалар салығын, кӱзiн!
Пурнада за салчам сӧстер чiтиин, (1080)
Анаң за… Тiтреенiн чоллап одырам:
Сарығ тууп маймаамны
Сайға паспаанда суурбаспын,
Сағынған хызымны албаанда,
Сарығ чорғамнаң тӱспеспiн… —
Тахпахты пу пiлче чоннарның аазы,
Че табыстың изерiзiнде хазынып,
Ам даа пiрдеезi умзынмаан чоллап –
Сӧстең сӧске Сын пӧзиин сулғабаан!
Сын пӧзии, тiзең, — Сағыста! Хағаста! (1090)
Роман полтазы кӧбiктiг пулғаста!
Тахпахты пу пiлче чоннарның аазы,
Че табыстың изерiзiнде хазынып,
Ам даа пiрдеезi умзынмаан чоллап –
Сӧстең сӧске Сын пӧзиин сулғабаан!
Сын пӧзии, тiзең, — Сағыста! Хағаста! (1090)
Роман полтазы кӧбiктiг пулғаста!
Кӧрдек амды… Хыл хомыс тiтiрезiн
Таңмаа тартып, науказар параң:
Пiске кирек орта сӧстернi хооп,
Пiлiнiске тартарға: пар салғах,
Салғахтың пӧзии пар, тӱскенi –
Хазахтар амплитуда тидiрлер,
Пiске, тiзең, пасха таңмазы – герц –
Мынзы кирек ил чоохты пӱдiрерге.
Чӱрек тӱклеенi, кӧрiмге, пiр герц! (1100)
Пiлгезiң ме?, — кӱлiмзiреен Поэт Кӧгҷее –
Че ол – пiр герц секундаға тиңнеле тур:
Секундада пiр сабыс ортымахти!
Кiзi хулаа, тiзең, чайаанны истiпче
Тӱбi таңмазы – чибiргi салғалыс,
Анаң иң пӧзиинде пуох санны
Муңа хатап, кӧр килзебiс, пiди полар:
Ол… чибiрге муңҷа ил тiтiрестi
Хулах пiлче сизерге пiр секундаа!
Чарир. Пiлiп алдыбыс «герцтi»! (1110)
Амды, итсе, таңмалапчам мынаң мындар:
Полған на герцтер тiтiрезi хойиин
Чоннар аймахти таныхтап, йа, пiчiктеп,
Кидеркiде, йа, кибiрлееннер, кӧрiмге –
Тӧрт чӱс хырых сан тiтiрезi – «ля»!.
Ағаа чӧлендiре тапсастарны иптеглеп,
Кӧглер изерiзiнде «нота»-лар хыс салып,
Амды, мин дее пiлчем ноға паза хайди
Ырлап турҷаң Гвидо д’Ареццо оол,
Пурунғынызы латин тiл гимн кӧӧн! (1120)
Кӧрдек, Ил Пас, ол гимннiң ноталарын!
Мында Гвидо чарлап салған тапсастарны:
UT queant laxis
REsonare fibris
MIra gestorum
FAmuli tuorum
SOLve polluti
LAbii reatum
Sancte Ioannes
— Син паризың ырах чолзар, Кидер, —
Ил Пас мында Поэттi тығыра пасты, —
Тахпах таңмазын хоолат кӧр Ӏскер…
— Тохта, айоол, хал сағысты тохтадып,
Кии талаан чiк сеек полба, сӱтке тӱзiп,
Порастанарзың сағыстар поразында…
Син сағынчазың ноталар Поэт пiлбес?! –
Айтыс iзии Тӧртебеде хайнал тур, (1130)
Чӱрек сiртлезi — герцтерi — саңнал тур.
— Че… салыпчам, Акун салған тахпаан,
Таңмалапчам, сӧстерiмге сулғандырып:
Пастир кирек ол сарынны… саннаң ! –
Ӏкi чӱс то ғзон (сағайлапчам!) ӱс герцтең,
Анаң кiрер кирек ӱс чӱс тоғзон iкее,
Изереде тӧрт чӱс хырых тӧрт герцi,
Тӧрт чӱс алтон алтынҷызы — паза пiрсi,
Анаң пазох тӧрт чӱс хырых тӧрт герц,
Ӱс чӱс тоғзон iкiнҷiге инчебiс… (1140)
Анаң сарнир кирек iкi чӱс то ғзон ӱзiн…
— Тохта, тохта! – Ил Пас хати хайнабысты,
Тох изiне толғана хыймырабысты:
— Пу син чуртап, тахпахтарны кӧглеп,
Испеен полғам саннарҷа тахпахтаанын,
Кӧрбеен полғам, тапсастар путхастарын;
Санас кирегi зе кӧг дее киреенде пар,
Че син чiли ол… герцетрнi синеглеп,
Чатхан хылларында кӧрбеен полғам, айа… —
Ил Пас ырҷаңнабысхан, — ӱгреҷегес iзiп. (1150)
— Кӱлеечiк пол, кӧрербiс кемде Соо полар! –
Поэт, аннаң андар хыйғазын пӱдiрче, —
Пу герцтернi сарнирға кирек чоғыл,
Че ады пар оларның, ноталар – таңмалар:
Пастағы чолығы «ре», «соль» паза «ля», «си»…
Мына ол — пiчiкте! Хол игiрi игеен,
Тадар чапсых тахпахтың тiтiрее!
(Полған на кӧгҷi аны хығыр пiлер!):
Ил Пас, кӧр салып ноталар пiчиин,
Кӧстерi чарып килiп, сегiре тӱстi: (1160)
— Син позың холыңнаң кӧглернi ноталаазың?
Поэт хоғдыйыбысхан, алығын салча:
— Ағаа хоза компьютернi холлаам, —
Ӧнетiн интернетте таап алғам
Он-лайн пар пастағҷыларға сайт, —
Анда программа хазырып, тутхластырып,
Чӱрек сиген чылығ сӧстернiң кӧӧн,
Аймах тапсағ-таңмаларда кӧг сӧӧп,
Мин одырғам квартираа сарын чайып.
Анаң чiзе, тыңнап алдах – орта ни зе – (1170)
Тахпағастың ил табызын тапхам?
Арса, алҷаазағас пiрее чирде хапхам?
Ис кӧр, сынабыстах кӧкеесiмнi:
Ил Пас, кӧглер истиин хапхан ус,
Чоннарның алығы ӱтеерстiг
Чайаачы-кӧгҷi, хомысчы айдас,
Мыннаң-мындар (таң, сизiнiп алҷаазын)
Хулах испес сӧстернең хазыр паалап,
Чарғы салча пос позына турбас:
— Ӏзе, амды пiлдiм ниме ӱчӱн (1180)
Азах хыринда поғырадып тоозын,
Тӧртебе пазында … Ил хоосты
Мағаа Ис чазызында суулап,
Хыртып сӧстер артиин,
Салчазың ноталарны хуулаах.
Чарасчам синiң Аазыңнаң:
Нинҷе кӧп сарыннарнаң сарынып,
Илбек ползын кӧглестер хоңырозы,
Че сӧс чiтиинiнең асчаа (1190)
Чайаанда чоғыл тирҷiкпiн, айа… —
Ил Пас сын адының чылхызына кӧре,
Поэт кӱлӱктең чоохтазығны тоғыр
Узаратпаан паза… Чiк хоғын
Ачаан суғдаң тiп позыдарға инiп,
Паза халған кӧг тиириин тудына…
Поэт амды хал парды худынаң,
Ӱгрезi хазан оорының тыны
Пайахтаң сооп парған, очығы даа
Отнаң ойнанып одырған кӱлге… (1200)
Сӧс хабынчатхан аастастығ кӱрге
Амды чол азылча Кидеркiзi iнзер…
Поэт паза Леонардо да Винчи.
Нимезе, хығырығҷы аарлығ,
Мыннаң мындар чол айныпча,
Чӱректің ханы хайнапча:
Поэттің сағызағы ооғас
Хырығ пілбеен хырт айтыстарда,
Амды изере хабыстарда,
Кӧсте — Кидеркі тӧстіг Алып!
Хайҷының чазығын пӱргеніп, (1210)
Кӧгҷінің кӧӧн кӧксее сӱргеніп,
Поэт Ил тӱӱрін тудынча –
Кӱн чарии сағыснаң чортча
Кӧрбеен-испеен чир пулуңнарын!
Изере чарыста кірче (тілге!)
Илбектіг хоосчы-архитектор,
Философ-пілігҷі, істезігҷі,
Хайхастығ прай нимеге ус:
Тіпчелер танк ол пӱдірген,
Толғалчых сабын пистолеттің, (1230)
Ыра тепчең велосипедті,
Суғ-чаалығ чыылығлығ тахта,
Чылтыс чылиина – телескопты…
Ай-аарлығ, хығырығҷы, позың
Кӧр-кӧр ухаанҷыл Интернетті,
Хыйғалар аазынаң махтазын,
Табарзың син чоннар хайхазын!
Маң чоғыл мағаа чалғызаанға,
Хан Тигір илҷізі ухаанҷыл
Кӱн тайҷы оғылы… Поэтке, (1240)
Тартызып, хазырып Инетті,
Полған на тириин аның хаап,
Таптанып, ямбты хамҷылирға –
Артығын азыра хаптирға
Пілігҷі алых улусха…
Поэт килче Ил… урусха!
(Арса, хайзы мыны пілбинче,
Че Сӧс… пірдеенең китенминче!)
Кинтеiн… чол тоғырхылығ сағыс.
Ай аарлығ хығырығҷы минiң!
Мыннаң мындар ис чӱгӱртерде (1250)
Тӱктiг тылаазағастар, йастра,
Читче ит-чарнымы хаба:
Пастых Михалыч уттыр салды
Сағалы чох пу… коммунистке.
Тадарлар сағынғаннар Алып
Килген ӱлгее пастап кiргенде,
Ах хуу чамас хайзы хустарын
Москваның соомдырған клозетсер.
Амды за позы Соох Хысхы
Ах хууның соонҷа сӱзiнче, (1260)
Тадар чоннарын, пасхаларын,
Сух салып ӧдiске тирең,
«Голодный» адынаң хон пари
Тӱгенмес аар тустар идеене…
Че чооғым аннаңар нимес!
Мында пасха хабар тӧридiр!
Мында чон аазына килидiр
Тадарлап медиа-роман –
Пу жанр хаҷан даа хонмаан
Тадарлар чазығы тӧзеенде, (1270)
Подушкаа салып алтына,
Сағам пiрдеезi тiдiнминче
Хараазын хығырып, «уук-а!» – тiп
Хоғдайып, моорсына тапсирға
Ызиин харанған хатына…
Хабарның айых ил сустары
Сағам кӧстезiп таныбинча
Пу пазых ямбти тапсағларын! –
Хакастар стихнаң сыстабинча,
Чӱреене чағын чухтырбича (1280)
Поэттер кибiрлерiн пӧзiк…
Ӏди, тӧреен пу сурынҷах,
Суртлааҷах — кӧрiмнiг хағас:
Адап сын адынаң, iзенiп,
Сӧстер изерiзi илеедезiн
Ам даа сӱрер кирек пiр чыл,
Ам даа хурсаамны тосхырар кирек…
Надежда!
(Сибдейнiң сурыныс пiчии)
Чайачы пазыстығлар Пазы —
Надежда – Апанас хызы! (1290)
Сiрерге пiчiктi пу пазып,
Терциннер хобылын хыстып,
«Ӏзенiс» адыңа айланып,
Сурыныс аазымны хыртып,
Кибеллеп, чохсынып, алданып,
Нинҷе хыйғамны пар, хахтана,
Чӱреемнең ӧӧр сӧстер, кӱрелiп,
Синзер чол салыпча чапчаң! –
Тузазы ноо полар, пiлбинчем,
Кибелiс чазырхазы кеен
Сигер ни сағыснаң чиркеен? (1300)
Чоннар путхаста истiлбинче
Чалғыс Поэттiң кӧӧ… Ӏскер
Пасхалығ кӧрiзi читпинче
Пастых-устух арам чонға:
Олар Алтын Пуға туйғағын
Кӱмӱс арағаларнаң чууп,
Оффшорға чазыр тур хырт пайын –
Маң чоғыл-ал оларға чуу!
Сағаа сӧстер хойрығын сӱӱп,
Чазаан аттарымнаң ысчам,
Кiстес сӧстерiмнiң iзиин
Хал ямбтар ағыннаң салчам!
Чайачы Ордызы хылиин
Синнең пасхазы сизiнмеен:
Олар кӧптер, онарлап, йастра,
Хал сағыс хоостығлар, ӧкер,
Хайзы сын хоосчы чiли хаастап,
Хулааңны чуунар, че… кидер
Кӱн хонии чазығын сӱрiзiп,
Сӱтнең iлгир, тастир аар-пеер,
Хан Тигiр хабырғазын хооп,
Оңмас ниме полҷаң… Ӱлгер.
Парчазын сиип, сырларнаң чоостап,
Маң чоғыл оохтанарға ямбча…
Сағаа пiчиимнiң поза паан
Салчам пос салынып нимее мин?
«Кибелiс сағынын часпаан
Тадарлар ооғынаң пiрдеезi» —
Арса, чiг сағыстар илееде,
Ил миисче кӱӱлепче кӱденнеп…
Йа. Сын. Чӱреең сисче. Китенче.
Сыңмас ил сағыс хыстылча:
Сибдеек ноо нимее… киптенче?
Хайдағ андағ Ызых чолға
Чiг идiн сарыпча, тӱктенче?
Ноо чазых-чазыттығ хыйға
Чӱрексiс ханынаң хайнапча?
Нимее кибелiсти кӧгленче?
Килерчiк, чоохтирҷых олаңай!
Нимее пулғастырча пу… рифмаа?
Че.. проза хабыны – солағай!
Оң чолы хабыстығ кiзее!
Чал тоғыс оохтығлар пiчии
Ызых сыр сағыстар чiтиин
Пiлчезiң, хаҷан даа хаппас!
Ӧкернi ӧӧрледiп, сiлиинiң,
Ханаттар ағынын оңмас!
Тахтанып, тоосчам-тоосчам, йа!
Амды чiг сағызымны ууп…
Эк, йастра, киртiстiг уйаа
Ам даа сал пирим нымырхаҷах,
Ол тадлығ (сағайлим) нымағас!
(Эк, хығыр… хығырдах, айа!)
Чуртаан хаҷан-да илбек Данте,
Ол даа… хурсаана пастырҷаң,
Ол даа… Commedia-зын сӱӱп,
Ӱгре-чей арали путхап,
Ызых ырии чыс хазыр уунаң,
«Худай ил Сағыс сағын саа» — тiп,
Пас салған – хобыллап – терцинге
Худайның чазығын – inferno!
Сисчезiң ноо… ызых – пiчиимде
Илбек чыстарнаң тiгiлче!..
Амды за – кӧнi чоох киреене
Кiрчем паза тың нахланмин:
Мағаа… ахча кирек… ай саанаң
Хайнадып, азырап хурсаамны,
Пiрее… пис чӱсче доллар, евро
Чидерчiк, сағынчам, йа, йа!
Парлар хыйға миллионерлер —
Олар ӱлезерлер, айа!
(пас салдым… сағынчам, ноға-да,
Пiр муңҷа доллар адабин салдым?
Сурғанда, суурынып халбим, а!)
Надежда – Апанас хызы!
Кiзi ол хаҷан даа – кiзi,
Миннең хыйғалары – илееде
Кибел илегiнҷе чӱзiп,
Сибер холларынаң чiзiп,
Аймах- ӧң хоозыҷахтар кӧӧн,
Кӱннең кӱнге палғир сонеттер,
Чазар иң тадылығ ирееттер!
Ирткен пуртах чылларның ӧӧн
Салар хазах тiллiг куплетке!
Сибдейек тее Ил изiн хазып,
Салча сурыныстығ пiчiк…
Ағаа хоза ол аны маалап,
Пӱргеен (пурунғыларнаң алып),
Хан-пиг оңдайлығ пiчiктерге! –
Поэт Хан Тигiрнiң пiчиин
Ызлатча ямбтап Ил Умах,
Хайда харах-хулах чуллары
Ил Сағыс хазырын толғап,
Сӱрче чозахтап кӱр аттарын –
Сӧс ағын халыны хуттарын!
Надежда – Апанас хызы!
Синзер… Худайлар пахлапча, —
Илбектiг Даньтенiң худы
Хан тигiр чарығы ызиинаң,
Кӱн полып, кӧзенеең пулиинҷа (1400)
Ызых тураҷағас квартираа
Чалғана, ойлапча тӧрзер…
Ол чоохтир (Данте Алигьери!):
«Сибдейге хабастах, айа…»
Синзер айланча Моисей –
Тадар ухаанҷылы (Баинов!),
«Илбек суғ чории Енисей
Тискерли изiнiп ахпас,
Че хоос сӧс ооғазы – Сибдейде!» —
Сағаа… алғайнаң читiрер
Алғас хуттары хайнаан ханын!
Хайди? — тiп син, арса, сурарзың —
Нимее ол… кӧрiнмес ис-пайны
Мағаа артып… мигелепчезiң миистi?
Хурсаам кiлен тур пасха… чиистi!
А син… пу Дантеңнi сулғап,
Тахтан турзың мында… илбегiңнең?
Хайди сағаа мин… киртiним?
Холға тутпастың ниме-нооның
Татхыны-тадиин, эк, хайди пiлим?
Нимеҷееңнi… Алыптаң синим?
Строкалар, сизiнчем, иптiг,
Кибелiстiг! Ис тирии – ямб,
Че Пушкинзiң ме, алай олох… Хайам?
Хайда… Худай таңмазы!
Баин чiли хорейлепче Евгений,
Геннадий дее рубаинең чазанча!
Че син, чiзе… ухаанҷылап… хайдағ
Commedia чарлап турзың пiске –
Пiчiк чiтиин китепчеткен тӧлге?
Ноо сооңда пар… печадьың-ал?
Хайдадыр ол Ызых Таңмазы саа?!
«Орта!» мин тирҷiкпiн, йа – сын:
Хан Тигiрнiң таврозының хуйаа –
Сиген чоллар хамаамда пазылбаан,
Сағаа кирек печатьнаң хол салҷаа…
Андағ киречi — Сағызым полар:
Чайаачы хол салаазынаң роман
Пастап салғам ойнаҷағас чораа –
Хайзы кизегестернең таныссың, пiлчем…
Че мин мында хатанчам хоза азыснаң –
«Ахчаҷах оох хайди табарға?» табыснаң,
Ызлат парчам пу хобыллар кибеллеп!
Сынап, итсе, Сағаа мындағ пiчiк,
Чох полған, неке, ачын сӧсчiлернең! –
Адап, ӧӧр кӧдiрiп, чалғанып таа…
Пiрдеенiң хырт хуйағы иптебеен
Ахча суриин (кибеллеп иртiнмеен!),
Анаң… чӧптер пирерге сағыс таа тутпаан!
Сибдейек се чоллир хайдаң, хайди,
Ахча тапчаң… романға алғымни!
Кӧрдек, амды… Чоллағ устығ iзiн!
Пар пӧгiн: саннас хоостыра отыс
Салковайлар муңарнинаң кирек!
(Паза… артиинаң кiленмичем)
Отыс… сын парысчы пар ла,
Кемнiң чӱрее Тадар ӱчӱн туғлап,
Пiрер муңнаң ай санынға тимде
Пир сал турарға пiр чылға сани!
Алай… чӱсче чуға чӱректi таап,
Ӱзер чӱстең донатить полдырза,
Тадар чоннаң илбектiглер чох поларчых!
Сибдей, тiзең, строкаларны хати
Кӧглеп-ылғап, сӧстерiнең толғир,
Хан Тигiр ибiре чӧрглир,
Ызых сын орынны хуйахтап,
Хурсаанда азырал хайнир! –
Пирген кiзее – кибелiстир!
Сын ады парызын алғир!
Муңар чылға адалар чоннар аазында:
Тибес, кӧрдек, ол полыстыр
Чир хойнында тӧреен iзiг хостоға –
Пастағҷызы пастағы кӱр романға!!!
Гагарин чiли, соолған, учуххан,
Галактикалар чариин тудынған!
«Хан Тигiрнiң кимезi» роман соонаң
Илбек Баиннi сӱрiзiп, хостазып,
«Хан Тӧңiс»-ос паза пiр пар нымағас
Ил сағыста 10 муң толғаах строказынаң…
Ағаа хоза Наукаҷа Трактат — кибелiстiг (!)
Йа, йа (!) — iстезiглiг сын тоғыс кӧӧпче:
Пурунғы гректер изiнҷең хал тирии —
«Олаңай логика»-наң хазырза
Парчан хара пас тӱрктер ызыхтарын,
Иске кiрер паза пiр чалтырама азыс –
Ол… «Тӱрктер Ренессансы» тоғыс хазыр!
Аннаң даа пасха пар чазых чурухтарым…
Надежда – Апанас хызы!…
Албан сӧстерiм тоозыларға чӧр,
Мыннаң пасхазын медиаа сӱрчем!
Сынап, тiзе, пулары даа
Хайда-да, ноо-да орында
Табар илбек романым хойнында,
Пiрее тасхах…
Nota Bene таңмазына салчам
Хыримда сыныхтағҷылар хыйғызын
(Кӱннiң минде — Пегастығ ниик аттары!) –
Илбек Поэттiң – Дантенiң худы (1500)
Полған на сӧс пiзиин ӧрт-чалыннап
Чазаан кӱн одынаң – чылиинаң!
Баин, тiзең, хулаама сыбыхтаан:
«Орта, палам, — ТАДАР табан артии!
Сағаа… Хан Тигiр Алғай салылған!»
Анаң, чiзе… Ӏкӧлең пу Илбек,
Пурунғыдаң чиде сала «Кӧрдек!» –
Тапсазарлар — пiрге: «Надежда (!)
Ӏзенiс адына сулғап постың хылиин
Пасхазына пирер ни зе чiтиин?
Алай парчан пасхазы тоозыннар чiли,
Хала парар чуртазынаң… кӧлек?»…
Че, тоосчам изi чох мағаа пiчиим.
(Синнең пасха… пiрдееге алданмим! )
Кибел чолларын тыытчам тахаллустаң:
Пу чарыхты iстесчеткен Кидей
Тадар сӧстерi сiлiглерiн уустаан…
Хан Тигiрдең — Илҷi, Кӱннең – Тайҷы… Сибдей.
20 сентябрь 2018 чыл. Ағбан.
Амды за, хығырығҷы аарлығ!
Илбек Кидеркi оғылын аптирде,
Чапсых да Винчи изiнiң iзиинзер
Кiрер чоллах чозағымны чазирда,
Пастап ла пу романда орхаңним,
Пастап ла пар хуттарымны чығим!
Титаннарда пар ызых чоох кӱстерiн,
Ил Алыпта тӧреен узах кӧстерiн
Систер кирек парчан пiлiс ағалынаң,
Уттар кирек хуттарым пар амалынаң, —
Хан Тигiр тайиинда хайнапчатхан
Хырығ пiлбеен ил чарығы Уснаң!
Ээ-ей! Кили пирдек, Хан Тигiрнiң Худы!
(Мына пасталыбысты хығырығҷы, азыныс,
Мына ахсаныстың урылыбысты ағыны!)
Синег ӱс саны пар ил Ибiркi Худы
Хан-пиг поларзың прайзы тiрiг-ӧлiмге!
Кӧске кiрбес, санға сыңмастығ син
Сӧснең сӧске тиң хабыста иске кiрiп,
Истеп турғайзың орхаңнаастар чабызын,
Синеп кӧргейзiң сағыстығлығ табызын!..
Кiзi ит-ханын поохтыра пiрге тудып,
Хан Тигiр парчан хадыл-ооғын хабызып,
Аймах галактикалар чорығын устап,
Тадар тiлге кiрбеен чыс наа тӧснең чазап,
Хатырыс Ағыны тiп суулап ил чонға,
Хада алчабын синi дее чолға!
Ӱс паарлығ палаң адынңны адирбын:
Иң Оох, Иң Оох Пiргiс, Ӏткiстiң Чазызы –
Тӧреен-ӧлгенi чох Хатырыс Ағыны
Миннең (алай мин чох) поларлар хаҷан даа –
Албасха даа итсем, хыримдалар ам даа!
Тӧстег хуттарын хығырынып алып,
Айланчабын холға сигбес… Сынға —
Сӧс оохтарын пӱктепчеткен хыйға
Хайди за алынмин Ил синiн
Син чох сығар хайхастығлығ чолға!
Мӧгi суннығ Хан Тигр пулуңнырын
Аймах пасхазы, пӧлiп тее, кӧрбеен чи!
Сын Хут адаанынаң пар чазых палалары, —
Тадар хамнар сиспеен сымдах аттарын,
Амды за чарых сағыснаң чазап,
Адап, хатап киртчем ызых сурларын:
Сӧстең артығын таныбаан примат, —
Ӏкі азағастығ тӱктері чох хырт аң!
Сӧстең артых Худай оларның чоғыл!
(Хан Тигірде чуртапчатханы – хоостығ
Нымах чіли полталығ кӱр азаныс…)
Паза алчам хада пір… хылҷығасты:
«Ӧкер» солалығ муза-хызыҷахты,
Ол чох мағаа, эк, аарда оң полбаадағ, —
Илбектіг Леонардаға хаппаадағ
Ӱс чол хости чоллахтанған кибеліс;
Хайда полза изеліп пе, ӧзеліп,
Кізі чӱреене чидіп, саңнабаадағ
Муғуй ползын тадардинаң сӧстерім!
«Э-эй! Адалып киліп табылған тӧстерім!..» —
Хыйғы тастап, кил, аастанғанда, йастра…
Паза пір Хут сыға салды сах позынаң, —
Сах хаалиинаң сыхты… Ӏкінҷілес:
«Сынға турған сас адыңны пірееде
Чой чоох ӧзеніне кірердинең тохтаадам!» —
Чоңнан тура напли тӱсті пір ӧӧрге
Парчан хуттар изерізінзер чӧріп.
Пурунғыда чіли чолға тимненіп,
Илбек нымахтаң алыпча сӱмненіп,
Ис-сағыс сағын-чалтыраанын тиріп,
Поэт, чатханын тудына, талтаңнап,
Табан тапталған тоозынға сулғанып,
Ӱкӱс парча олох… Ис сууҷах хазынзар:
Чаламалар палғап салаа-пӱр хазыңа,
Хуттар аттарын чыып, пірге тудып,
Чол азыныс таптаныстығ кӧглерінең (1600)
Поэт тіл алысча субалчатхан тӧстерінең! –
Хай хайына аңдап оларның хайзы даа
Хай Ээзі чанынаң чазалчатхан Умахты
Хараа пілбин истерлер хаҷан даа,
Кӱлге кірбин койерлер чӱрек-чаа!
Тӧртебе теен хыр пазында хуттар,
Аймах ӧңнерi чариинаң чоғар
Улап, кил, теелбек тегiлектир, —
Тӧкпес чiли тӧзелчеткен хырда,
Поэт нымаан салча, от хабазып,
Чарба пысчаң суғлығ хазан пулғап ,
Кӧг-хай салча, чатхан хылын тартхлап…
Чiг сағызос сурынызы хуйаан
Кидеркi чирiнзер тастабысхан Чайаан.
«О, Леонардо! – Поэт ахсанча аар, —
Хайҷының азығы-ызиин мин тартынғам,
Кӧгҷiнiң хомызы кӧглерiнҷе чӱскем,
Амды за Хоос ӧңнер кӧптерiн,
Оларның чазыттығ кӱстерiн,
Да Винчи алыптнаң сынниры пар чозағым!
Пала пасхан час сағыстар тузағын,
Киртчее, сисчее пар… чорыхтылығ оолға!
Хан Тигiр сари тоозылбастағ хоолны
Ӱтеп-мӧтеп, пiр сарысха хатчам,
Пiр сағыстығ уйазына салчам!
Синнең чоллас пар, аарластығ Илҷi!
Синнең сӧстезерге, илбектiг Леонардо,
Тус хоостыра салғағы кӱзiнде
Синзер сӱрче… кӧк тиңiс ӧтiре
Чылхының азымах чалҷызы – ӧтiркес! (1630)
Синзер кӧстеп, тӧстерiңнi усхурып,
Ӏле сығарып амыр уйғы хойнынаң
Ах чарыс сағыны «айтыс!» тiп хыйғылап,
Чон аазы алнына чазапча чазыт… тойын!»
Паза кӧрзе, Поэтке, сынап таа
Хуйун килдi, сырбалып, тоозын кӧдiрiп:
«Нимее син… — теенiнең тӧгеесiнче сӱрне, —
Хара чыллар пуртағы хомдиин хазып,
Порастантуң хуттарыңның хатиин
Санап.. салааҷахтарны пазынып,
Тӧстең тӧске, хыртииң тартып, тапсап, —
Хоғдай чӧре, пiрдеңнеп ярхылирға –
Хут санынаң орхаңнада тапсирға?
Кемге кирек чозахтарның иптиин —
Тӧс-чанын хазырып, хахтанарға ундар?»
«Сылтаа олох, — хатанып тур Поэт, —
Сын Хоосчы тох алай… Сӧсчi — сӧстернең оох
Азар, чайаачылас пiзиин хапса?
Кӱресчiлер, хол идiн ууп, хатырып,
Пырлат турлар оох-теектiгнi хуйдурып.
Аңнар, тiзең, тiстерiнiң чiтиинең
Тiзi-палалығ ӧӧрiнең устир;
Пiс тее iдӧк – чайаачылас хылиинаң —
Хан Тигiрнiң артығызы ызиинаң
Пiлiзiп, паарсазып, тосхырынып,
Пiлер кирекпiс… хоостарның чығырызын!
Анаң, чiзе…» — Поэт мында тохтаан,
Чатхан хылы изерiзiн хаххан…
«Синнең пасха Кидеркiде Ис-Алыптар
Санға алза, артығы чоғыл тирбiс!!!» — (1660)
Хай чаны пай кӧглернең урылған…
***
Кӧрдек, Леонардо! Мин дее
Ӱтеертініп ойнаҷах синінде
Ноо даа кибелізімні іскердең
Чазарым кидер… Олғанахтар ам
Чуғаҷах сиирліг компьютерні ходырып,
Ызых па, узах па чон сизігін
Таңмалап тапсағларны підір аймаанаң
Сиглепче Хан Тигір чозахтары изін!
Кирек полза… парчан даа игірнің
Суртлаа-пазығлары киптелгенін
Тохар даа турғызып, толғалдырып,
Тимір миисче сӱрер… хайдар даа!
Че ноо кирек мағаа, Поэтке,
Артығы чох туйух оңдайны,
Хати-хати алыхтана, тоғландырып,
Кӧтенеегі кӧк когіскееҷекнең
Халын чағ-чаны пар кӧгіс кӧӧмде
Толғап турарға покас салығын…
Кӧр-кӧр син, хайди кибеліс
Ӱнге салылып, сӧс кӧзіглееннең
Чібек чіп салған чіли хооснаң,
Тапсапча тадар ӧӧні чооснаң!
Кибелдең артых ызых пар ни?
Кибелдең устығ устас пар ни?
****
— Истек, Леонардо, хайдар…
Кірген кӧміскелері… Мадоннаның?
— Хайди?! – хуулап килген чил пораан,
Иске кірген сурағлар изі чох.
— Тіпчелер, кибір кизіні андағ:
Ипчі, сілігнің иптиин киптепчетсе
Кӧс ибiре… тӱктенгенiн чох идiп,
Кӱстенедiр iргектiглернiң алнында…
— Чох-чох! — чил тоозыны хайнап, пулғалып,
Тӧртебе хыр тӧкпезiнде толғалып,
да Винчи ил iстезiгҷi хылии
Чарлап тур кӧске кӧрiнмес iзиин:
— Сырларның хойығ хадылы, арса,
Путхастың ӧӧ… сығып, сыры сых парған?
Минде, чайааннар хайынып полғанда,
Оларның хайзы даа чапсызып,
Пiрге… Худай iҷезi синiнде сыхтап,
Ылғаза… Тигiрнi ызиинаң алғыстап…
— Пiлчем-пiлчем… – Поэт хоғдайын хабынып,
Ниме-де исте табынып, узаратча:
— Че чооғымны… пасхазынзар тартчам –
Матлама синiң алығыңның чарии
Киден тартхан ырамыҷахха толып,
Сырлар ӧңнерi сӱрткiлестең чозып,
Соңда чылларның тоозынына хабылып,
Хайда-да уурады, хайда-да чызыды…
Хомзыныснаң сағаа мин читiрчем.
Джоконда кӧміскезі ӧӧнең тоолап –
Чоннарыңда чӧрче таластар суулаах:
Таң, позың син, таң алых реставраторлар
Ардат салғаннар, тир кирек, Худай узын!
Че ползын даа – Хатырыс Ағыны
Изелiзiнең тоғыр син дее полбассың, (1820)
Ханҷа узың хуйағын чығ пiрге,
Ӧменең дее пiр тоғыр пол полбастар! –
Хатығ чухтың пар уураҷаа, ӧлҷее…
(полта тоғыры)
Иртче чыллар, кӱннер усча Хан Тигірде,
Сибдей, тізең, тадар сӱмненҷік кибірін
Тасти силбин, ағаах пастырып, игіліп,
Роман полтазын хоостапчадып, сабыхча,
Чуға ойнастар саринзарох сабылча:
Хайда ахча пӱлезін сӱрізіп, муханча,
Хайда олаңай ла арғаасха пастырча, (1830)
Хайда полза ит-ханы чуға полып,
«Коронаҷах» ил ағырығ тараанға,
Хайранах позы чадынға кір парча… —
Окіс сӧстер пір чыл артиинаң сағыды:
Хаҷан пазох пастир ни улуғ сарысты
Сурағлар идіп, халыхти кӱрленіп пе,
Чолға сыххан хуттары даа иреексініп…
Арса, мин аннаңар даа ағырдым чабал?
Че ноо-да полза, пӱӱн пазох — пар чарых сӧс!
Пазох чылхамның чазығы хайнан тур! (1840)
Пазох ла, таңнар сабыхсии хахсан тур! —
Кидеркі улус кибірін хахтап чӧре
Оларныңох підір сиглері тааниинаң
Амды пізиим мыннаң мындар ил изін!
Амды пазох амзиим ил халыхтарның чиизін:
Латин сигнең тадар тілін тирледіп,
Хайранах тадар чонымны мухандырып,
Хати-хати пос тарығын тарландырып,
Че хоос сӧснең ойладырым пос аниин,
Хырти пазам латин підірлер сарин! (1850)
Че, хығырығҷы! Тур, ойнат артых кӱстеріңні,
Син дее усхур узубысхан тӧстеріңні:
Мыннаң мындар латининнең мин нуулам!
Да Винчинің сын хоостары ӧңнер узын
Кӧрееңдек-ал Поэт-туғ ӧтіркеезінең!
Мыннаң мындар сынааң айтыс кӧкеезінең!
***
O Leonardo! Kildîm min, çittîm min!
Töreen sinîñ çirîñnîñ izîn istep,
Pağda turğan at çîli pozıp ilge (1860)
Poza pağnañ ozıp ashırımnañ kilim!
Sağaa kirek çoğıl hatanıp hati
Latin pîdîrlerin sığarıp ulirğa:
Körder-al! Sibdeyek hıyğazın alça —
Ashırı hıyğızın çayaanğa salça!
Tapsağlar izerîzîn çuupça îsker!
Çe çonım kösterînîñ çarii hatpaan
Pu daa çi romanğa çazalğan poltaam
Kirektepçe çarıhha hoostıñ hıniin —
Romanımnıñ hoolazı ‘medıa’ teenî, (1870)
Sığarçam çonğa min tapsağlastar keenîn!
Hınçazar ba, çoh pa kireem paza çoğıl —
Latınnep alfavıt — kıbellestîg çolım!
****
Törtebe hır pazında toozın pulğal tur —
Kiderkîler teezînîñ çanı hahsan tur,
O! Yes! — köksî sabıstığ kööp tur sürne —
Tolğalça Han Tigîrzer süüğas sorthı —
Çe çanı par hazıhtığ ooğas hurtha,
Alay ba, itpeze, oloh mal-husha,
Sorthı-huyun oohtırı tîrîge çoğıl. (1880)
— Pu kem? Leonardo? Uhaancıl kideerkî?
Nimee sin tolğap turzıñ çirîm Îskerkî?
— Pîlçem çi! — Tadar taban hamı huyaan
Pîstebîsken iirgî-purunğızı çaan:
— Oñarçam, ayool! Çüreem hanı sîsçe! —
Töllerge salğan latin hıızı ütçe:
Polğan na îkî azah miistîgnî haap,
Kibeldîrîg sağılın, siirtîp… Köyçe!
Min dee mii uzah ulus sanın sanap,
Ataarhap sağaa, arsa, noolçam kösteg:(1890)
Pîlbinçezîñ tiirîgler naazı îziin!
Anda nay kirek ol — pîçiineñ latın!
Tadar söster ooğın andaroh kürim!
Tadar söster hoozın andoh la çazim!
Tolğal tura kilîp, çüreemneñ sığıp,
Hut ooh çîli siilîp Han Tigîr köstir!!!
Çe pariim, türçege min sinî tastiim —
Kompyuter programmazın alıp holğa
Çazirğa min parim… Latin pos posha!
Körgeyzıñ ze… körigde tadar hıliin! (1900)
***