***
Че, аарлығ син Кидеркiлiг кiзi!
Ӏскеркiнiң сын чазыдын тайнап,
Хан Тигiрнiң чозахтарын хапхлап,
Арса, оңнадың чарыхтың iзiн:
Иң пӧзiктiг тӧстеглер айныдын!
Арса, амды пiлчезiң чылтыс чӧриин, —
Ноға парчан кӱннерiҷектер оды
Толғалызып, салчадыр ызых кӧӧзiн?..
Амды, тiзең, Поэт пазох тимненче —
Пазохтаң на ил алыпнаң сӱмненiп,
Чон аазында ухаанҷылы артиинзар
Хыйт чорығын харах чохсар кӧстепче –
«Хал Вангазар!» — кибелiнең ӱтепче, —
«Аннаң хада чолласчаң пар чылхам…» —
Поэт пӧкче, Сын хабынын хахтап,
Пiле тура хал ойын пузурхазын…
Чир чарығы илеедезi чылларда
Ухаанҷылығ Болгария чулларын
Чоннар аймағы танызып пiлбеен,
Амды, тiзең, ил Ванганың чӱреен,
Полған на, теедег, хазии пар оңнир,
Чуртас чолларын анынаң синир:
Ниме? Хаҷан? Ухаанҷылаан хайди?
Харағы чох… хабортаны адир!
Ӏди Поэт хал Вангазар шалча,
Илбектiгнi сын аасха часхырча,
Поэттiң пар чӧптезiг чазырхозы:
Иң пӧзiкте хайзы кiзiнiң ноозы?..
Че, хығырығҷы, пу полған сынап па,
Алай Поэт кибеллегні чазап па,
Ойнап ала, пулғастырача ӧңнерні –
Аймах иснең субалчатхан сӧстернең
Ил сӧӧгістер чоннарының пуртаанда
Ах чарыхтың полғанында, полбаанда
Тоғазығ чӧр — ухаанҷылығ ил Ванга
Улуғ хамзар чортча пістің Поэт!
Ағас тура иркінзер чиде салды.
Ил чон турча, изерісте, хадарып,
Пілбес ӱлӱстің чазыдын кӧр пиріп,
Арса, ол полызар чоллап пирер ӱлӱс –
Арса, сын сӧзін таап пирер ил кӱс,
Чазап пирер сураныстар алҷазын.
Кізі пілбес анзы-мынзы сабазын
Илбектіг Ванга чарытча айдас! –
Пар аның полысчызы алыпос кӱчӱн! —
Сабдар аттығ чоллапча харах чохха,
Ас пирче чазытты, адап пирче оттарны
Кем ағырза ӧкпенең алай паарнаң,
Чӱрее полза, хайдағ полза «отварнаң»
Хулахха сыбыраан чіли ол хоостир
Аймах чӧптерні! Сағызында оостир
Хан Тигірнің тузалығ чозахтарын!
Поэт читті, чон теезінде онарлап
Чазаң киптіг айдастығлар турғлапча:
Хайран чирнің артығына саналча
Кизек килген чонның пу чурухтары:
Ахча кӱснең пу халых ил хайнатча:
Банкирлер бе, «хара алтын» пик ээлері,
Хара пасхаҷыл парыстастығ кееннері
Хал Ванганың сын аазынзар харапча –
«Хайдағ таңда» чоллап пирер оларға?
Поэт турча «ах ханы» пар ханнарнаң…
Кинетін не хам Ванга нымысчызы
Чарлабысты килген чонға чылхызын:
«Пыром тастаңар, аарластығ пиглерім,
Алҷаастандым, пасхалар килгеннерің,
Че пӱӱн паза тоғазиимны мин чаапчам,
Кізі килді… Сабдар аттығ, Улғаатчы…»
Че теесте турған халых чон, кил, суулады:
«Піснең артых, Ханнаң артых чирдегідең
Хайдаң полчаң? Хайдағ андағ идегінең
Ирдеңнеп, кил, піснең устапча… Хуу хатнаң?»
Сала хыйғазы амыр чапсырхаан:
«Ил Вангазар килерде.. чоохтабааннар,
Хамнарым минің, теедег, сабланманнар,
Чир тоғылаана адынаң сыхпааннар,
Че парыс чолын, аарда орта чоохтап,
Оларнаң мин сӧлесчем илні оохтап!
Пу теестеңер… полғаннар сым, айтпааннар!
Артых-пузухты азыннап ухпааннар!
Хара пасхаҷыл, тир кирек пу хайыныс…»
Ил Ванга даа сисче: чир артых сайы
Чіг кӧӧп килді – алтын кӱмӱстіг пайы
Хал сағыснаң ӧкпеленчедір тайылып…
Ӱлгӱ-алтыннығ теес аймағы хайылча,
Ил Ванга за Поэтке ізік азыпча:
— Сахтаам! -тіпче, — ізенгем, син килерзің!
Кӧп чоох полбас, син позың даа кӧрерзің,
Ӏзіг, тузалығ чейім ізіртпеспін, —
Истер ниме хулааңа читірерім!
Анаң артығын позың оңнапчазың,
Ил халыхта чох поларзың ус-ааста
Че тааниң синің Тигірҷе амалығ! –
Ил Тиністең артығынаң хағбалығ!
Мин дее сағаа ил изім тӱзірчебін
Алтыннаң аарлығ миимнең мин тіпчебін:
Кізі аймағы кӧбізі чоннарда
Синос чох полған ағылы хулларда,
Хай пар полған «ухаанҷылар» адалығ
Сынап тізе, ол ооғазах тутхалығ
Кізінің сағызы пыспааннарнаң улус —
Чоннар хойларына полғаннарнаң пастух
Аттарынаң порастанча хайраннар…
О, халах! – Ах Ханыма хайбааным!
Амды Сын теені кӧрінер сайбағнаң,
Че минің дее пар аазым – Ызыхтаң!
Пілбинчем мин — хайди килче, хайдаң,
Хан Тигірнің килче ол тӱбінең!
Мағаа за сыбыхтап пирче тайманы
Ах Алып Хан сабдар аттығ хайғаным!
Амды за хатабох хатығ Сағбаны
Сын аазынаң сайрап пирчем толғанын:
Ухаанҷылзың! Пастағызын! Чирдегідең!
Халғанҷызың! Чир ооғастар идегінең!..»
Хам Ванга мында сабыхси, ылғабысхан —
«Худай сынын, хайди пілгем, толғабыстым…»
Поэт се пу сӧстернің сур хайнаанын,
Хам Ванганың тӧстері чалбыраанын
Искен сымзырых, чабырып чӱреен, —
Ил халых чон хабарны пу испеен,
Хам Ванга даа аннаңар искірбеен
Че чазыхти, сӧс ибіріп, ол теен:
Килер от оозының киртінізі, кӱнни —
Хан Тигірнің ӱлгӱзінің ызии…
— Че, пар, амды! Ил чолыңны пілчезің, —
Харах чызып, чонның пасха пар теезін
Тимнен сыххан хам Ванга удурлирға,
Чирнің ис-пайын хаапчатхан устирны…
Поэт сыххан, хам Ванганаң парған
Халғанҷы иркін чазығын асхан,
Хан Тигірнің улап иң ӧӧркі пӧзиин –
Худай-абаҷах хабынған ил тӧзін
Кӧстеп амды, ис-сағыснаң улаан,
Чӱреегіне озарыхты сулғаан –
Аннаң артых паза пу чоғыл чарыхта,
Хан Тигірнің пілер кирек чан сарыбын!
Сынап итсе, чӱрек тӱбі ызиинда
Хам Ванганың даа позыни хайнаан:
Ноға Ах Хан, тӱсте кили сабдарынаң
Парчан полған ухаанҷыллар тӧстерін
Піди хайди-да… чабысха сал салды,
Піди хайди-да чазыхти пӧк салды… —
Ниме ӱчун Хан Тигірҷі кибелге
Андағ алғым — Худай синҷе тӱрлегліг —
Артыхти артығына кибелін сӱркӱңнеен,
Ызыхти ызиина ил хайынаң иптеен? —
Хам Ванга даа ах тик турча ухааннап,
Чон чолын ол ах чарыхча кӧр парып,
Таңдазын чоохтир ноо даа улусха!
Мында, тізең, Поэдек… «Ағыриин! —
Тапсабысты Ах Ханның худы наа,
Ах Чарыхтың устағҷызы чонға, —
Харасхының кір парған алтына,
Сағаа, хам-Вангаҷах, Ил Аазынаң ӱлгӱ
Пирген полғам мин чииттең, чапсырхи,
Кинен пол парған чазыттың сын адын,
Чон чооғына сын артыхти улғаатпин,
Хайраллап, кил, чой-чоохтарнаң тылаасты —
Сағаа пиргем мин артыхти хам-аасты!
Че Тигірнің хыйғызы артых тамын
Пілче ол ла — Поэт сисче Ил Хабын,
Артых артиин сӧстеп-хайлап, сығарча!
Ах чарыхтаң сын кӧнізіне хабынып!
Мин дее мында — Ах Хан сабдар тӧс аазы,
Худыңны синің, Вангаҷах, аптааннаң
Поэт сын тӧзінің ізиин аза пілбинчем!
Хан Тигірнің парчан піліс ізігін
Киртін, син, Вангаҷах, оңарчам ӱзінмин!
Поэттің не чылхызы артыхтиинын
Холда тутпинчам, аазымнаң полбинчам! —
«Сӧс ээзі» теен тӧлеели улустың
Хан Тигір дее пілбин тур хал устиин!..»
Хам Вангаҷах артых суриин артпинча,
Чӱрек пулиинда сағызын таппинча:
Ниме ӱчӱн Ил Чарыхтың артиинда
Чатхан хылы нымаан салча ызиинда!..
Че чазыдын паза ол тапсанминча —
Поэт искен, хулаанаң ардабинча,
Ил Чорығын кӱсче ол Артыхтиинзар!
Хам Ванганың пар аазының сулғаанын
Син дее истің, эк, хығырығҷы-чаным! —
«Ухаанҷылзың! Пастағызын! Чирдегідең!
Халғанҷызың! Чир ооғастар идегінең!..» —
Поэт уластанча кибелізінең чарызып…